Одун Хаан уонна Ытык Чыыбыстаан салайан кэлбит 2022 сыллара бүтэн, Дьөһөгөй Айыы уонна Түмэл Тойон (Сэргэ Иччитэ) дьаһайыахтаах 2023 сылларыгар үктэннибит.
Саха норуотун Кэрдииһинньиин быһыытынан Саха Саҥа сыла Ыам ыйыгар кэлэр (Ыам ыйын былыр – Бииринньи диэн ааттыы сылдьыбыттар эбит, Сыл Бастакы ыйа диэн). Биһиги билигин Тохсунньу 1 күнүгэр Григорианскай Саҥа сылы үөрэн- көтөн туран бырааһынньыктаан көрүстүбүт. Ол иҺин Саха Саҥа сылыгар диэри (Ыам ыйын 22 к.) олохпутун Одун Хаан уонна Ытык Чыыбыстаан салгыы салайыахтара. Онтон өссө Тохсунньу 14 күнүгэр Юлианскай кэрдииһинньигинэн төһө да Эргэ диэтэрбит Эмиэ Саҥа сылы көрсөбүт. Өссө Илиҥҥи эбэтэр Кытай Саҥа сыла быйыл Тохсунньу 22 күнүгэр кэлэр эбит. Итини билэр наада. Тоҕо диэтэххэ Сылбыт мэҥэ кыыла Хара Хоруолук. Сахалар Хоруолугу билэр кыылбыт, сорохтор иитэбит даҕаны, ол эрэн кылбаа маҥан ойуурбут Куобаҕын ордоробут. Саха Таҥаратын итэҕэлэ (Таҥаианство) эмиэ Сыл кыылынан Маҥан Куобах буолар диир. Куобах Хоруолук буолбатах, онон Кытай Кэрдииһинньигин билиммэт, ол аата Куобаҕы Григорианскай Саҥа сыл Символын быһыытынан Тохсунньуга көрсөн Саҥа сылбытыттан туһанан барбыппыт сөп.
Өссө биир кыайан быһаарыллан биэрбэт боппуруостаахпыт — Саҥа Дьылы көрсөбүт дуу, Саҥа Сылы дуу? Ити дьиҥинэн судургутук быһаарыллыан сөп. Дьыл диэн 220 хонуктаах Кыстык кэмэ, Алтынньы 14 күнүттэн саҕаланан баран Ыам ыйын 22 күнүгэр тиийэн бүтэр. Оттон Сыл диэн Төгүрүк Сылы ааттыыбыт – Тохсунньу 1 к. Кэлэр Сыл Тохсунньутун 1 к. диэри, 365 хонуктаах. Ол аата билигин Саҥа сылы көрсүбүт эбиппит уонна Саҥа сылга олорор эбиппит.
Ааспыт сыл саамай бэлиэ түгэнинэн Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын өрө көтөҕүллэн туран, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан үтүө түмүктэрдээх атаардыбыт.
Билэргит курдук, Саха сирэ Татарстаны, Красноярскай кыраайы, Аллараа Новгород уонна Тюмень уобаластарын кэннигэр хаалларан, “Креативнай эрэгийиэн” диэн номинацияҕа кыайда.
Өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйдээх сылын улуу Арассыыйа саамай креативнай эрэгийиэнэ диэн ааты сүгэн, чахчы улахан бэлэхтээх түмүктээтибит.
Бириэмийэни Ил Дархан Айсен Николаевка былырыыҥҥы кыайыылаах Москуба куорат мээрэ Сергей Собянин: “Эһиги, чахчы, креативнай уонна талааннаах дьоҥҥут”, – диэн ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлээн туран, өрөгөйдөөх быһыыга-майгыга туттарда.
Харда тылыгар Ил Дархан Айсен Николаев: “Манна урут киинэ устабыт, көмпүүтэр оонньуута оҥоробут диэтэххэ, сонньуйар, күлэн кэбиһэр этилэр. Онтон 2018 с. киинэбит Москубатааҕы Аан дойдутааҕы киинэ бэстибээлигэр Гран-прини ылбытыгар, биһиги оонньууларбыт аан дойдуга тахсан, хампаанньаларбыт дуолларынан миллиардер буолбуттарыгар, креативнай индустриялар сайдыыларын кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллубутугар аны дьон Саха сириттэн саҥаттан саҥа ситиһиилэри кэтэһэр буоллулар. Саха сирэ Арассыыйаны кытта аан дойдуга саҥа креативнай өйдөбүллэри киллэриэҕэ”, – диэтэ.
Түмүктүүр тэрээһиннэр Москваҕа, С.-Петербурга буоллулар. Ол чэрчитинэн, «Ньургун Боотур” операбыт улуу режисербыт Андрей Борисов сценарийынан уонна туруоруутунан Мариининскай уонна Улахан театр сценаларыгар муҥутуур үрдүк таһымнаахтык көрдөрүллэн Россия культурнай олоҕун биир саамай чаҕылхай көстүүтүн быһыытынан сыаналанна.
Ахсынньы 2-8 күннэригэр Мосскваҕа ыытыллыбыт «Зимний» диэн Россияҕа маҥнай ыытыллар авторскай киинэ фестивалыгар саха биллиилээх киинэ режиссера Любовь Борисова устубут “Кэрэни көрбүт” («Не хороните меня без Ивана») киинэтэ Фестиваль кыайыылааҕа буолан, “Гран при” бириэмийэни ылла. Режиссер Степан Бунашев “Айта” киинэтинэн кыттан “Фестиваль Бастыҥ режиссера” ааты ылла, Оттон артист Иннокентий Луковцев “Эр киһи бастыҥ оруолун толорооччу” диэн Фестиваль Бочуоттаах аатын сүктэ.
Киинэҕэ онтон да атын ситиһиилэрбит элбэх.
Аатырбыт Тыгын Дархаммыт Аан дойду үрдүнэн билиннэ. Ол гынан баран, хомойуох иһин Госдума депутата коммунист П.Аммосов Госдума үрдүк трибунатыттан “Саха киинэтин устааччылар бюджет суотугар историяны токурутар, судаарыстыбаны куорҕаллыыр киинэлэри усталлар, холобур Дыгын Дарханы айбыт үлэһиттэри сууттуохха, хаайыыга олордуохха наада” диэн этиитин норуот сирэйгэ оҕустарбыт курдук ылынна. Ити кэнниттэн киинэбитин, култуурабытын өйөөҥ диэн туруорсарбыт уустуктардаах буолара буолуо. Ол өссө кыра. Онто да суох сахаларга национализмы, сепаратизмы көрдүү сатыыр шовинистар кутааларыгар норуотугар көмөлөһүөхтээх, араҥаччылыахтаах депутааппыт арыыны кутан биэрдэ… Билиҥҥи курдук уустук кэмҥэ ол тугунан-ханныгынан туолуйан тахсыа биллибэт.
Ытык Чыыбыстаан – тыл Иччитэ Одну Хаанныын салайар сылларыгар тылга сыһыан тосту уларыйда. Элбэх тэрээһин ыытылынна. Бу сылга тыл сайдыытыгар үгүс үп көрүллүөх буолла. Муҥутуур чыпчаалынан Саха тылын учууталларын 2 Съеһэ буолан ааста, онно Ил Дархан Айсен Сергеевич бэйэ тинэн кэлэн кытынна. Съезкэ тылы харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга бэрт элбэх этии оҥоһулунна. Олортон урут киэҥ эйгэҕэ иһиллэ илик Тылбытын тыа былыргы олоҕор, былыргы-таҥаска-сапка, сүөһүгэ, сылгыга баайан кэбистибит. Олох сайда турар. Аныгы киһиэхэ информация аана аһаҕас, үгүс саха куоракка олорор. Онон билигин аныгы киһи ылынарын курдук куорат тылын хото киллэриэхтээхпит. Ол иһин тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа тупсан, куораттыы тииптээх дьиэҕэ-уокка олоруохтаах. Тыла-өһө эмиэ оннук буолуохтаах, – Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин этиитэ букатын сонуннук иһилиннэ. Ону ити бэйэм тылбынан ааҕааччыга тиэрдэбин. Билиҥҥи саха ити этиини ылына охсрго, иилэ хабан ылан үлэлэһэн киирэн барарга бэлэмэ суох. Ону съезд ааспыта син ыраатта да биир да киһи ити этиини сэҥээрбитин туһунан суруйуу бэчээккэ да, куйаар ситимигэр да биллэ илик.
Ааспыт сылга Үүнэр көлүөнэ театра уонна С.А.Зверев аатынан Үҥкүү норуодунай театра 2022 сылы эмиэ үрдүк ситиһиилэрдээх түмүктээбиттэрин бэлиэтиир тоҕоостоох.
Тыа хаһаайыстыбатыгар болҕомто сылын аайы улаатан иһэр курдук да ынах сүөһү ахсаана биллэ эбиллибэт, үүт, эт дэлэйбитэ көстүбэт. Тыа сиригэр ыаллар ынахтарын эһэн сылгыга көстүлэр. Ол сүрүн төрүөтүнэн, дьахтар аймах сүөһүттэн тэйэн, эр киһи ынаҕы көрөөччү буолбута буолуон сөп. Эр киһи тулуурунан дьахтарга тиийбэт уонна үгэс курдук, кэлэрин-барарын, бултуурун-балыктыырын сөбүлүүр. Ол иһин хотоҥҥо, ынахха баайылларын абааһы көрөр уонна иннин-кэннин ситэри толкуйдаабакка эрэ ынаҕын эһэн, үөрүүнэн киһини биир сиргэ баайбат көрүүлээх, көҥүл үлэлээх сылгыга көһөр.
Тыа сирэ сайдыытынан куораттан уонунан сылга хаалан иһэр. Ол иһин эдэр ыччат хаалынньаҥ тыа сиригэр тохтообот. Тыа хаһаайыстыбатын үбүлэниитэ куһаҕаныттан оннооҕор үөрэҕи баһылаабыт Арассыыйа үрдүнэн биллибит Үөһээ Бүлүү оскуолаларыгар, холобур, Өргүөт орто оскуолатыгар тохсус, онус кылаастарга биир да оҕо суох. Улуус киинигэр Ю.Н.Прокопьев аатынан оскуолаҕа 11 кылааска тоҕус эрэ оҕо баар. Маҥаас оскуолатыгар үс эрэ оҕо олорор. Боотулуу, Сургуулук оскуолатыгар түөрт, биэс оҕо. Сургуулукка бастакы кылааска икки оҕо киирдэ. Ол аата, бүтүн нэһилиэккэ икки эрэ дьахтар төрөөбүт. Тыаҕа эдэр ыччат тохтообот, ыал буолбат, оҕо төрөппөт. Ол барыта т/х үбүлээһин кыратыттан тутулуктаах. 2022 сылга т/х-гар бүддьүөт 4,89 %-на эрэ бэриллибит. В.А.Штыров бэрэсидьиэнниир кэмигэр 2002 с. т/х-гар бүддьүөт 15 бырыһыанын биэриини олохтуу сатаабыта. Ону бэйэбит дьоммут, сахалар, буруйдарынан олоххо киирбэтэҕэ.
Тыа сирин үлэһитэ биир күн өрөөбөт, ыарыйдаҕына, бүлүтүөн суох, чунуобунньуктар курдук надбавка, кээписиэн ааҕыллыбат, үлэ киниискэтэ диэн суох. Манна сокуону оҥоруохтаах Ил Түмэн наадыйбат, тыа дьонун социальнай боппуруостарын быһаарыыга кыһаллыбат.
Манна даҕатан эттэххэ Биһиги эһэлэрбит, эбэлэрбит былырыын, 2022 сылга уон алта тыһыынча сэрии оҕолоругар бүддьүөттэн эмтэригэр-томторугар ыйга сэттэлии тыһыынча солк. көрдөспүттэрэ. Хомойуох иһин, дьокутааттар сэрии оҕолорун сүрэхтэрин кыланыытын истибэккэ аккаастаабыттара. Ол түмүгэр 2021 с. быыбарга “Биир ньыгыл Арассыыйа” хотторбута.
Аны бэрт кыгастык ситиһиилэр тустарынан.
РФ Президенин В.В.Путин Ыйааҕынан Дойду үөрэҕин сайдыытыгар киллэбит сүҥкэн кылаатын уонна дьаныардаах, айымньылаах үлэтин иһин Виктор Филиппович Потапов — Республикатааҕы лицей-интернат физикаҕа учууутала, сахалартан бастакынан «Российскай Федерация Народнай учууталын» үрдүк аатын ылла.
“Сэлии муоһугар бичиллибит остуоруйа” – диэн Бүтүн Россиятааҕы муосчуттар күрэхтэһиилэрин түмүгүнэн Саха сирин муосчут маастара Леонид Прокопьевич Соловьев, “Россия самай бастыҥ муосчутун” аатын ылла.
Аатыран эрэр көҥүл тустуук, Амма ыччата Владимир Егоров көҥүл тустууга Европа чемптонатыгар бастаата уонна Саха сирин бастыҥ спортсмена үрдүк аатын сүктэ. Кини былаана элбэх. Парижка буолуохтаах Олимпийскай оонньууларга кыттар баҕалаах.
Саха сирин Мин дөкүмүөннэрим диэн элбэх функцияны толорор Киинэ (МФЦ) Россияҕа саамай Бастыҥ итинник Киин аатын ылла.
Ахсынньы ортотугар Москваҕа педагогтар Мин саамай бастыҥ уруогум диэн Бүтүн Союзтааҕы педагогтар маастарыстыбаларын көрдөрөр күрэхтэрэ түмүктэннэ. Онно дойду 33 регионуттан 108 педагог кыттыыны ылла. Саха сириттэн кыттыбыт 2 педагог – М.В.Кириллина, Дьокуускай к С.Г. Черных аатынан 16 орто оскуолатын английскай тылын учуутала уонна В.П.Шишигина, Л.В.Киренскэй аатынан Амма лицейин английскай тылын учуутала, Күрэх кыайыылаҕынан таҕыстылар.
Саха сирэ Дальнай Восток сайдыытыгар үгүс хаһаайыстыба салааларыгар, ол иһигэр нэһилиэнньэни гаһынан хааччыйыыга, анал программа быһыытынан ыалларга босхо газ киллэриитигэр лидер буолла.
Алтынньы 15 күнүгэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин өрөспүүбүлүкэбит киин куоратыгар Дьокуускайга «Килбиэннээх үлэ куората» бочуоттаах ааты иҥэрдэ. Бу ааты Улуу Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыыга сүҥкэн кылааты киллэрбит куораттарга иҥэрэллэр. Дьокуускай сэрии кэмигэр, 40 туонна көмүһү уонна дойдуга уотунан барар тэриллэргэ туттуллар слюда-флогопит улахан аҥаарын хостоон, бүттүүн оборона бырамыысалыннаһын хааччыйбыта. Аҕа дойду сэриитигэр 60 тыһыынча кэриҥэ киһи барбыта. Ол кэмҥэ тыын суолталаах “Алсиб – Аляска – Сибирь” салгын трассата Дьокуускайынан ааһара. Маны сэргэ, киин куоракка Красноярскайдааҕы ВВС РККА салгын трассатын штаба, Бүтүн Сойуустааҕы судаарыстыбаннай көмүһү хостуур «Якутзолото» трест управлениета, Саха сирин өрүһүнэн устар аалларын управлениета уонна онтон да атын тэрилтэлэр таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Онон Дьокуускай куораппыт фашистскай Германияны кыайыыга бэйэтин бөдөҥ кылаатын киллэрбитэ үрдүктүк сыаналанна.
Дьокуускай иҥэриллибит «Килбиэннээх үлэ куората» бочуоттаах аат Астрахань, Вологда, Горловка, Златоуст, Каспийскай, Луганскай, Норильскай уонна Орскай куораттарга иҥэриллибит.
2022 сыл олунньутугар Украинанаҕа бу дойдуну нацистартан босхолуур уонна милитаризациятын суох гынар сыаллаах РФ Президенэ В.В.Путин дьаһалынан Россия Армията киллэриллибитэ. Онно Саха сириттэн дойдубут атын регионнарын кытта тэҥҥэ 300 эдэр дьон хомуллан барбыттара. Кинилэртэн сэрии толоонуттан төһө киһи төннүө биллибэт. Баара-суоҕа 450 эрэ кэриҥнээх кыра саха норуотуттан онтон кыратыттан кырдьаҕаһыгар тиийэ 60 тыһ эр киһилээх омук генофондатыгар улахан охсууну ылара саарбаҕа суох. Хомойуох иһин норуотун араҥаччылыыр, харыстыыр үрдүк сололоох тойон көстүбэтэ.
РФ уонна омук сирин олохтоохторо, бэл диэтэ улахан үөрэхтээх дьонноро кытта Саха сирэ олус киэҥин, биһиги сөҕүмэр ситиһиилэрбитин көрө-истэ сылдьан, сахалар мөлүйүөнүнэн ахсааннаах буолуохтаахтар дии саныырын тус бйэм элбэхтэ истибитим. РФ салалтатыгар да оннук өйдөбүл баара саарбаҕаламмат. Ону биһиги салалтабыт, депутаттарбыт, СМИ үлэһиттэрэ даҕаны улуутумсуйбакка эрэ баары-баарынан сахалар кыра омук буоларбытын араас көрсүһүүлэргэ, Киин бэчээккэ уонна телевидениеҕа куруук тоһоҕолоон бэлиэтээн этэллэрэ эрэйиллэр.
Биһиги оҕолорбут Украина фронугар тиийэн бэйэлэрин сатабылларынан, булуга өйдөрүнэн, бэргэнник ыталларынан биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьаллар. Өссө ити мобилизацияламмыт оҕолору сэргэ 100-н тахса киһи бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн Украинаҕа сэриилэһэ бардылар. Кинилэртэн Боотур диэн анал туспа этэрээт тэриллэн бэрт ситиһиилээхтик сэриилэстэ.
Алгыһы кытта Гавриил УГАРОВ — Эһээ ДЬЫЛ.
(Ааптар 2023 сылга билгэтин кэлэр нүөмэргэ ааҕыҥ).
