Дьоҕус ыстатыйабын олус дарбааннаахтык ааттаатым, төбөлөөтүм быһыылаах. Сэмэйэ да суох буоллар, өрөспүүбүлүкэ бу икки уһулуччулаах салайааччыларын олохторун, үлэлэрин тустарынан балай эмэ элбэҕи аахтым, иһиттим, биллим. Сорох түгэннэри анаан-минээн үөрэттим, чинчийдим. Олорго олоҕуран кинилэр үлэлиир ньымаларын биир чопчу уратытыгар тохтуурбун ааҕааччы салҕыы билиэҕэ.
Кинилэр иккиэн улахан личностар буолаллар, ол иһин хайа баҕарар личностар курдук уратылардаахтар, хатыламмат өрүттэрдээхтэр.
Биллэрин курдук, Семён Захарович Борисов ааспыт үйэ 50-с сылларын иккис аҥаарыгар 3 сыл Саха АССР Совминын бэрэссэдээтэлинэн, 1951-1965 сс. партия Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкэрэтээринэн, уопсайа 17 сыл өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайар дуоһунастарыгар үлэлээбитэ. Кини үлэтин өр сылларга дириҥник үөрэтэн, чинчийэн идэтийбит чекист, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, М.К.Аммосов аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Афанасий Павлович Кириллин “Өрөспүүбүлүкэ уһулуччулаах дьоно” серия чэрчитинэн “Семён Борисов” кинигэни суруйан 2016 сыллаахха бэчээттэппитэ. Кинигэ С.З.Борисов олоҕун, үлэтин кырдьыктаахтык, сиэрдээхтик сыаналааһыҥҥа тосту уларытыыны таһаарбыта саарбахтаммат.
Гаврил Иосифович Чиряев 1965-1982 сс. 17 сыл устата партия Саха сиринээҕи обкомун бастакы сэкэрэтээринэн – өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччытынан үлэлээбитэ. Кини үтүө аатын, оҥорбут элбэх дьыалаларын кэриэстээһиҥҥэ, үйэтитиигэ саамай сөпкө элбэх оҥоһулунна, ол салҕанан барара кэрэхсэбиллээх. Кырдьык даҕаны, сэбиэскэй кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ бу икки уһулуччулаах салайааччылара Саха сирэ социальнай-экономическай сайдыытыгар тус бэйэлэрэ сүҥкэн кылааттарын киллэрбиттэрэ, ол кэнэҕэс да махталлаахтык ахтыллыаҕа.
Аны суруйуум тус сыалын-соругун саҕалыыбын. С.З.Борисов көлүөнэтин дьоно, кини олоҕун, үлэтин үөрэтээччилэр, чинчийээччилэр Семён Захарович хорсун, кимиилээх салайааччы буоларын, боппуруостары дьаныардаахтык, дьулуурдаахтык, тулуурдаахтык туруорсарын, ситиһэрин ураты тутан бэлиэтииллэр.
И.Е.Винокуровтыын кини өр күүтэн И.В.Сталин приёмугар сылдьыбыттара, кэлин өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыта буолан уустук, кэскиллээх боппуруостары быһаартара хос-хос партия уонна правительство оччотооҕу салайааччыларыгар Н.С.Хрущёвка, Г.М.Маленковка, Н.А.Булганиҥҥа, А.А.Андреевка, М.А.Сусловка, С.М.Будённайга, Ф.Р.Козловка, А.И.Микояҥҥа уо.д.а. сылдьыталаабыта. Бэл бэйэтин эйгэтигэр муҥура суох былаастаах, модун кыахтаах Л.П.Берияҕа куттаммакка, чаҕыйбакка боппуруоһу харса суох туруорсара.
Алмаас промышленнаһын сайыннарыыны туруорсарыгар ССРС Өҥнөөх металлургияҕа миниистрин П.Ф.Ломаконы хас да төгүл уоттаах-төлөннөөх кириитикэҕэ тардыбыта, бу боппуруоска партия Киин Комитетын Пленумугар сытыы мөккүөрү саҕалаабыта, тута Н.С.Хрущёв, Г.К.Жуков уо.д.а. өйөбүллэрин ылбыта. Эмиэ маннык сытыытык өрөспүүбүлүкэҕэ университет арыллыытын боппуруоһугар хас да сылы быһа киирсибитэ уонна быһаарыы ылылларын ситиспитэ.
Бииргэ үлэлиир дьоно кэпсииллэринэн, боппуруоһун быһаартарбакка Киин Комитеттан, Совминтан тахсыбат, Москваттан төннүбэт буолара.
Бэйэтин сыалын ситиһээри, үрдүкү салалтаны итэҕэтээри С.З.Борисов 32 алмаас бөдөҥ кыырпахтарын туох да анал харабыла суох тус бэйэтэ илдьэн дойду үрдүкү салалтатын остуолугар ууран көрдөрбүтэ. Элбэхтэн аҕыйах холобурдары аҕаллым. Сахалыы сыаналаатахха сыалын ситиһэргэ улахан ньоҕой салайааччы, эбэтэр аанынан киллэрбэтэхтэринэ түннүгүнэн, үөлэһинэн киирэргэ дьулуһар эбит.
Бу өттүнэн Г.И.Чиряев – отой атын салайааччы. Кини ураты үрдүк культуралаах салайааччы быһыытынан биллэр. Гавриил Иосифович бу үтүө хаачыстыбатын партия Киин Комитетыгар, Правительствоҕа билэллэрэ, сыаналыыллара. Ол эрээри ол хаачыстыба дьыаланы быһаарарга мэлдьи туһалаах буолбат эбит.
2018 сыллаахха Горнайга, Бэрдьигэстээххэ “Үлэ күүһэ” хаһыат типографиятыгар “Семён Данилов дневнигэ. 1951-1976 сс.” кинигэ бэчээттэнэн тахсыбыта. Норуодунай суруйааччы, саха литературатын бас-көс киһитэ, Россия таһымыгар биллэр-сыаналанар Семён Петрович Данилов Г.И.Чиряев өйөбүлүнэн, итэҕэлинэн туһаммыт киһи буолар. Дневниккэ, кинигэ 293-294 страницаларыгар Семён Данилов 1976 сыл ахсынньы 8 күнүгэр кини маннык суруйбута баар: “Ол эрээри мин Г.И.Чиряевы олох сирбэппин. Культурата, өйө-санаата уонна тас да көрүҥэ – саха оҕотугар арай тэҥнээҕэ баар буолуо. Ханна баҕарар мин кинини астына, ытыктыы, киэн тутта көрөбүн. Мин билэрбинэн ОК бастакы секретарын быһыытынан суоч-соҕотох биир итэҕэстээх: олус интеллигентнэйэ, деликатнайа бэрт. Ити Модогоевтар эҥин курдук киирэн-тахсан, туруорсан республика наадатын ытыра-ытыра тардыһан ситиспэт. Көрдөстөҕүнэ үөһээ тэрилтэлэр: “Нет”, “Не можем”, диэн баран уопсай кытаанахтары кэпсээтэхтэринэ, онно сөп буолан “извиняюсь” диэн баран, көнөтүнэн тахсан барар киһи буолуохтаах. Итэҕэһэ ити эрэ буолуохтаах”.
Семён Петрович Данилов суруйуутун сыаналыыр, тойоннуур кыаҕым да, быраабым да суох. Көр, уһулуччулаах салайааччыларбыт тус бэйэлэрин хаачыстыбаларыттан сиэттэрэн тус-туспа үлэлиир ньымалардаах, суоллаах-иистээх буолар эбиттэр.
Түмүкпэр тус санаабын эттэхпинэ, Г.И.Чиряев үрдүкү салалтаҕа күүстээх утарыта турсуу букатыннаахтык суох оҥоһуллубут, норуокка оччолорго этэллэринии сэрэхтээхтик, эйэ-дэмнээхтик, иллээхтик, куустуһары-сыллаһары, хардарыта хайҕаһары, утарсыыта суох үлэлиири, “сөбүлүүр салалтаҕа” үлэлээбитэ. Кини үлэлиир, салайар ньымаларыгар, үрдүкү салалтаҕа сыһыаныгар олор сабыдыал оҥорбут буолуохтарын сөп.
Николай РЕБРОВ,
суруналыыс.
Дьокуускай.
