Россия – сырьевой экономикалаах дойду. Нэһилиэнньэтэ үксэ дьадаҥы уонна сылтан сыл аҕыйыы турар. Кыахтаах дойдулары кытары күрэстэһэн, санкция бөҕөтүн ылан олорор.
Экспорт структурата маннык: 64,7 бырыһыан минеральнай бородуукталар, ону таһынан химическэй, металлургическай. Онон тугу атыылыырбытын үчүгэйдик билэҕит. Маны сэргэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын эмиэ атыылыыбыт, ол эбэтэр кыратык переработкаламмыт бурдугу. Онон 91,6 бырыһыан Россия экспорта – “полупродукты”, ол эбэтэр сырье – сир баайа. Бэлэм оҥоһуллубут биир да табаары, бородууктаны тас дойдуларга атыылаабаппыт. Бу курдук үгүс уонунан сыллар тухары туох да уларыйбатах. Бэйэбит испитигэр кыратык тугу эмэ оҥорорбут буолуо да, аан дойду таһымыгар тугу да оҥорон таһаарбаппыт.
Бу – мөлтөх буолуу бэлиэтэ. Туох да уларыйыы буолбат. Дойдубут сиртэн хостонор баайа элбэх, ол эрээри киһи хомойуох быста дьадайбыт нэһилиэнньэлээх.
Росстат официальнай дааннайдара этэллэринэн, быһа холоон маннык. 10 бырыһыан дьадаҥы дьон дойду уопсай дохуотун 2 эрэ бырыһыаныгар тиксэллэр. 20 бырыһыан дьадаҥы – 5,4 бырыһыан дохуокка тиксэллэр. 12 % быстар дьадаҥы баар, ол эбэтэр 17,8 мөлүйүөн киһи. Кинилэр дохуоттара ыйга 8-9 тыһ. солк.
Дойду нэһилиэнньэтин 60 бырыһыанын дохуота “прожиточнай минимумтан” – нэһиилэ тиийинэн олорууттан кыра. Бу дьон нэһиилэ коммунальнай ороскуоттарын төлөөн, аһаан-таҥнан олороллор. Тугу да эбии атыыласпаттар, ханна да сынньана айанныыр кыахтара суох.
Баайдык олорор дьон эмиэ бааллар, кинилэр нэһилиэнньэ 10 бырыһыанын ылаллар. Кинилэр дохуоттара дьадаҥытык олорор дьон киэниттэн 15 төгүл элбэх. Дьиҥэр бу дьону аан дойду таһымынан оннук айылаах баайдар диэбэккин гынан баран, Россияҕа олорор дьадаҥылары кытары тэҥнээтэххэ баай бөҕө буоллахтара. Бу 10 бырыһыан дьон дойду дохуотун 30 бырыһыанын ылаллар. Онтон хаалбыт бырыһыаннар ханна баралларын бэйэҕит таайыҥ. Бюджекка, байыаннай ороскуоттарга, олигархтарга…
Уопсай хартыына итинник. Омос көрдөххө Россияҕа экономика бүтэһиктээхтик хампарыйбакка турар, атыы-кутуу барар, дьон маҕаһыыҥҥа сылдьар, табаар да баар курдук. Дьиҥэр буоллаҕына быһаарыыта судургу. Дьон баһыйар үксэ кредит хабалатыгар ылларан сылдьар, ол онтунан туһанар. Биир кредиттэн атын кредиккэ киирбит ыал үгүс, итинник гынан тыыннарын уһаталлар. Ол барыта хаһан эмэ олус куһаҕан түмүктээх буолара – биллэн турар суол.
Оттон, кырдьык даҕаны, сыана тоҕо күн-түүн үрдүү турарый?
Итини быһаардахха, маннык. Бастатан туран бэйэбит производствобыт, ол эбэтэр оҥорон таһаарар кыахпыт суох. Баар да буоллаҕына барыта омук сирин технологиятын, саппаас чаастарын, ас-үөл сиэмэлэрин о.д.а. туһанабыт. Холобур, дойду үрдүнэн сымыыт сыаната ыарыыр диэн билигин айдаан, кэпсэтии бөҕөтө. Тоҕо ыарыырый? Кууруссаларбыт бэйэбит киэннэрэ буолбатах дуо? Сымыыттаатылар да бүттэҕэ дии.
Оннук буолбатах. Птицефабрикалар техникалара барыта буолбатаҕына үксэ омук сирин оборудованиета, технологията буолар. Кууруссалары аһатар астары оҥоруу эмиэ омук технологиятынан бэлэмнэнэр. Онтон билэргит курдук билигин сайдыылаах дойдулар Россияҕа санкция биллэрэн олороллор. Ол түмүгэр саппаас чаас, технология биһиэхэ кэлэн быстыбат. Атын, Россия диэки санаалаах омук сирдэринэн эргитэн ыарахан сыанаҕа ылыахха сөп, ол гынан баран ол дойдулар бэйэлэрэ санкцияҕа түбэһэр кутталлара улаатарынан ити албас уһаабат. Түмүгэр сымыыт сыаната ыараатаҕа ити. Сотору отой да сүттэҕинэ көҥүлэ. Ити курдук бары табаардарга, бородуукталарга. Санкциялар диэн дьэ итинник дьайаллар.
“Билигин дойдуга экономика сайдыыта бара турар, нэһилиэнньэ дохуота улаатар”, – диэн этэллэр. Кырдьык, байыаннай ороскуот улаатан уопсай ВВП (быһата, оҥорон таһаарыы сыаната), нэһилиэнньэ дохуота (холобур, СВО кыттыылаахтарын хамнастара, о.д.а. төлөбүрдэр) улааппыт курдук көстөр. Статистика сыыппаралары эрэ этэр буоллаҕа. Дьиҥэр, бу эмиэ быстах көстүү буоларын оннооҕор ханнык да экономист буолбатах киһи өйдүөн сөп. Өйдүү сатаатаҕына.
Экономикабыт туһунан салгыы кэпсэтэн иһиэхпит. Эһиги буоллаҕына бу күннэргэ “Туймаадаҕа” сурутаргытын умнумаҥ. Онно өссө сиһилии суруллар.
Александр ЯКОВЛЕВ-Айсан,
хаһыат редактора.
«Туймаада», 14.12.2023 с.
