Быйыл саас уһуннук олорбут, үлэлээбит нэһилиэкпэр бара сылдьаммын хамсык хаайыытыгар түбэһэммин 14 күн дьонум дьиэлэригэр соҕотоҕун сыттым. Бастаан утаа тэһийбэккэ эргичиҥнээн иһэн, хата, баһаам кинигэ баар буолан, түүннэри-күннэри таптыыр айымньыларбын хат ааҕан, кэмэ суох дуоһуйууну ыллым, эдэр сылларбын эргиттим.
Чехов, Куприн, Короленко, Горькай, Паустовскай айымньылара, Пушкин, Лермонтов, Блок, Есенин, Рубцов хоһоонноро – мантан ордук кэрэҕэ, сырдыкка-ырааска ким күөлэһийиэҕэй, үрдүккэ тардыһыаҕай, дууһаны сайа ыраастыаҕай? Хааччаҕым бүтүүтэ дьиэбэр төннүөхпүн баҕарбат да буолан ыллым – ол курдук тартаран-ылларан, сүрэхпэр баар дьоммун, уобарастарбын кытта долгуйа көрүстүм…
Харчы суоҕунан сибээстээн, аны вертолёт улуус кииниттэн бөһүөлэктэргэ кэлэ-бара 29 айанньыт баар эрэ буоллаҕына, ол аата вертолёт ороскуотун нэһилиэнньэ 65% уйуннаҕына эрэ көтөрө кытаанахтык хонтуруолланар буолла. Ойуһардаахха биһиги ыам ыйын 28 чыыһылатыгар көппүппүт (быйыл вертолёт бастакы көтүүтэ), бэс ыйын 17-гэр төннөн кэллибит. Аны от ыйын ортотугар, салгыы атырдьах ыйыгар, тиһэҕин балаҕан ыйыгар – биирдиитэ көтүөҕэ, дииллэр. Мал бөҕө, үтүрүһүү-ытаһыы, кыра наадаҕа айанныыр кыаллыбат буолбут.
Былырыыҥҥа диэри сайын устата вертолёт бөһүөлэктэргэ 14-тэ көтөр буолара, аны ол суох. 4 улуус соҕотох вертолёттаахпыт, ол көлөбүт улуустарга дьону тиэйэ, суһал сорукка барара-кэлэрэ үгүс. Сороҕор, дьону-малы толору хааланан баран көтөөрү олорон, “саньытаарынай сорудах кэллэ” диэн баран вертолёт, дьону сүөкээн баран, көтөн хаалааччы (быйыл биһиги эмиэ итинниккэ түбэстибит). Сатамматаҕына ол дьон уонча да хонук олоруохтарын сөп – атын улуустар эриэйсэлэрэ, саньытаарынайдар, вертолёт пуормаҕа көтүүтэ, пуорпут бэнидиэнньиккэ, чэппиэргэ үлэлээбэт сокуоннааҕа эбиллэн (нэдиэлэҕэ 4 эрэ күн үлэлиир), дьон хаайтарыыта, ньиэрбэтэ бараныыта – киһи эрэ хараастар хартыыната. Ордук кыра оҕолоохтор, ыарыһахтар эрэйдэнэллэр. Салалта “кыра самолет” диэмэхтээн иһэн ах барда – отой да кыаллыбат боппуруос быһыылаах.
Иккис соһуйуум – нэһилиэк оҕо саадын, начаалынай кылаастар оҕолоро нууччалыы эрэ кэпсэтэр буолбуттар! Дьэ эмиэ моһуок диэтэҕиҥ. Оскуолаҕа нуучча тыла былааһы ылбыт. Били урут нуучча тылын учууталларын “нуучча тылын эйгэтин тэрийбэккит” дииллэрэ аны отой даҕаны наадыйыллыбат буолбут – саҥа технологиялар, төлөпүөн, ютуб баһылыыр кыаҕы ылбыттар, саха тыла барахсан оскуолаттан үүрүллэрэ чугаһаабыт.
Маннык хартыына хоту улуустарга эрэ буолбакка, киин улуустарга даҕаны дэлэйбитэ буолуо диэн таайабын. Саха тылын сүмэтин харыстыыр, сиэри-туому өрө тутар, саха олоҕун, ис туругун тулхадыйбат сэргэтэ буолар саха тылын учууталлара, култуура үлэһиттэрэ нэһилиэк аайы бааллар дуо? Кэлиэхтээх охсууну билэн олорон, эмиэ бэлэмэ суох көрүстүбүт. Оннооҕор билигин ыһыахтар алгыһа, кымыһа, оһуохайа суох, барыта күрэхтэһии эрэ курдук ыытыллар буоллулар. Ити барыта “оскуола” диэн уопсастыбаннай институт көһүүнүттэн, “состуойдаабытыттан” таҕыста. Киһи олоҕо кылгас, оскуола билиҥҥи олоххо бэлэмнээх ыччаты иитэн таһаарар эбээһинэстээх.
Билигин үөрэтии булгуччулаах ирдэбиллэринэн салайтараллар, нууччалыы “образовательные стандарты» диэн ааттаах. Дьэ олору миигин кытта тэҥ саастаах учуонайдар оҥороллор, тугу билбиттэрин барытын учуобунньуктарга хаалыыллар. Үөрэнээччилэр хайдах ылыныахтарай, хойут туһаныахтара дуо, диэн боппуруос кинилэри долгуппат. Бу учуобунньуктар саамай кырата олохтон 50 сыл хаалан иһэллэр.
Физикаҕа айылҕаны харыстааһын, билиҥҥи технологиялары билиһиннэрии инники күөҥҥэ тахсыахтаах. Арассыыйаҕа 2290 улахан, орто киһи оҥорбут улахан күөллэрэ бааллар, олор босхо сырдыгы ылар сыалтан тутуллубут ГЭС-тэр турбиналарын эргитэллэр. Балартан 103-һэ муоралар, биирдиилэрэ 100 мөл. м3 уу саппаастаахтар. Волгаҕа 22 ГЭС өрүһү итиччэ сиринэн быһыта тутан кэбистэ, өрүс аатыттан таһаарда уонна туох балыга баар буолуой. Волга 150 салаатыттан 30% хатта, уутун, кириттэн, испэт буолбуттара ыраатта.
Космоһы баһылааһын, сэрии сэбин оҥоруу айылҕаҕа охсуута – хас биирдии Арассыыйа олохтооҕо оскуолаттан сэриини ис сүрэҕиттэн утарааччы буолуохтаах! Химияҕа микробиология инники тахсыахтаах, тоҕо диэтэххэ билигин туох баар араас вирустары микробиологтар оҥороллор. Кэлин уон араас вирустары оҥорор кутталлара улаатта, нэһилиэнньэ билиэхтээх уонна көмүскэнэри сатыахтаах.
Билиҥҥи ирдэбиллэри Москубаҕа сааһылыыллар, ким даҕаны эбэр-көҕүрэтэр бырааба суох. Дьэ ол, үөрэнээччигэ хайдах дьайара биллибэт ыстандаартарга билиҥҥи учууталлар ыбылы кэлгиллибиттэрин, сыыһа-халты туттуохпут диэн салыбырас буолуохтарыгар диэри куттаналларын, оскуола үлэтин оҕо билиитинэн буолбакка, докумуон толоруутунан сыанабыл биэрэллэрин 10 сыл анараа өттүгэр көрөн соһуйбуттаахпын, учууталлары олус аһыммыттаахпын. Олохпун эргийэн көрдөхпүнэ, хааччахтаммакка, бэйэм саныырбынан, айан үлэлээбитим баһыйбыт эбит диэн дуоһуйабын. Хас да сыл сылгыһыттаабытым, биир даҕаны сылгым өлбөтөҕө, бэйэм саныырбынан, дьон сүбэтинэн сылдьыбытым. 16 сыл учууталлаабытым. 8 сыл сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, нэһилиэк баһылыга буолан, формация уларыйыытыгар күн ахсын үөскүүр боппуруостары саба тутан, суоҕу баар гынан көтө-мөҕө мөхсүбүтүм.
9 сыл хаһыакка үлэлээммин, бэйэм билэрбинэн, туох даҕаны хааччаҕа суох суруйан-бэчээттээн сылдьыбытым. Быйыл В.И.Ленин 150 сааһыгар аналлаах ыстатыйабын үлэлээбит хаһыатым салалтата “департамент мөҕөр, үлэтэ суох хаалларыаҕа” диэн таһаарбата. Киһи аһынар эрэ дьоно. Онуоха холоотоххо мин көҥүл дайа сылдьыбыт эбиппин. Кэлиҥҥи 10 сыл күн ахсын өрүкүйэн үлэлиир тартарыылаах дьарыктаахпын, онон олоҕум табыллыбытынан ааҕабын.
Дьэ, 10 сыл анараа өттүгэр саас, уһуннук үлэлээбит оскуолабар устуорук суоҕуттан оҕолор устуоруйаҕа икки сыл үөрэммэтилэр, кэлэн үөрэтэ түс, бүтэрэр оҕолорго аттестаттарыгар сыана булгуччу туруохтаах диэн көрдөстүлэр. Хайыахпыный, суол быстыбыта, Кыайыы күнүгэр “Урал” массыынанан айаннаан тиийдэҕим дии. Бириэмэм – икки нэдиэлэ, бүтэрэр кылааска күҥҥэ 6-лыы уруогу туруордулар, ноҕорууска бөҕө, субуота-баскыһыанньа суох. Оскуола салалтатын кытта “хайдах саныырбынан үөрэтиэм” диэн дуогабардастым, быһата, көҥүл ыллым.
Арассыыйа устуоруйатын ыллым, атыны хааллардым, бириэмэ ыгым буоллаҕа. Славяннартан саҕалаан, татаар-монгол киириитинэн ыраахтааҕыларга тиийэн, сэбиэскэй кэми, Улуу сэриини тиһэн билиҥҥи бириэмэҕэ тиийдибит. Ол оҕолор кэтэспит, эрэммит ыраас харахтарын отой умнубаппын – туох баар кыахпын, билиибин мунньан, сылаппат-салгыппат гына уруогу аттаран, нуучча литературатын көмөлөһүннэрэн, Пушкин, Лермонтов, Блок, Есенин хоһооннорунан киэргэтэн, төрөөбүт дойдубут устуоруйатыгар күүтүүлээх, долгутуулаах айаны тэрийэргэ туруммутум. Саха сирин устуоруйатыгар аҕыйах чааһы быһа тутан, кэпсэппит истиҥ кэмнэрбит баар этилэр. Быһата, тиһэх тапталбын кытта тиһэх көрсүһүүм курдук өрүкүйэн киирэрбин оҕолор хабан ылан, бэркэ ылынан, ол киирбэт күннээх күөх чээлэй саас умнуллубат өйдөбүнньүк буолан сүрэхпэр иҥэн хаалбыта.
Дьылҕам оскуолабар өссө биирдэ эргиппитэ – аны 2014 с. кыһын уопсастыба туһунан (обществознание) уруоктары, эмиэ хас да сыл үөрэтиллибэтэх уруоктары, үөрэт диэн көрдөспүттэрэ. Бу сырыыга сорудах ыараабыта: 10-с, 11-с кылаастары үөрэтэр буоллум, субуотаҕа эбэтэр баскыһыанньаҕа массыынанан кэлэн илдьэллэр, нөҥүө субуотаҕа киэһэ аҕалаллар. Массыына ыкса киэһэ төннөр, 6-7 чаас дэлби сахсыллан түүн тиийэбит. Дабылыанньаҕа кыайтараммын сороҕор ыксаллаах балаһыанньаҕа киирэн тахсабын даҕаны эппэппин – бэйэм ылыннаҕым дии, аккаастыыр кыаҕым суох. Эмиэ көҥүл биэрдилэр, кылаас сурунаалыгар чугаһаппаттар, хаһыыра түһэллэр. Сөп ээ, биирдэ суруйаарыбын сыыһаммын алдьархайы оҥорбутум, сурунаалы барытын саҥардан устарга тиийбиттэрэ, алҕаһы хаста хатылыахтарай.
Уопсастыба үөрэҕэ устуоруйа буолбатах, барытын кэпсээтэххэ хааһылаан кэбиһэллэр. Ол иһин оҕолору үөрэтиим иһигэр киллэриэхтээхпин, бэйэлэрин кытыннаран, долгуйалларын, үөрэллэрин-хомойоллорун ситиһиэхтээхпин. Арассыыйа Конституциятын, холуобунай, административнай, семейнэй, үлэ, гражданскай кодекстары, 18 саастарыгар диэри оҕолор эппиэтинэстэрин, ырыынак экономикатын, быһата, оскуоланы бүтэрээччи олох киэҥ аартыгар утары көрсөр боппуруостарыгар көмө оҥорор соруктаммытым. Бу үөрэтиибэр суут практикатын киэҥник туһаммытым, силиэдэбэтэл, судьуйа, прокурор, көмүскээччи, туоһулар, экспертизалар оруолларын билиһиннэрбитим. Кэлин мирэбиэй, федеральнай сууттар дьыалаларынан оруолларынан үллэрэн көрдөрөрбүтүн олус сөбүлээбиттэрэ. Буолумуна, сүүстэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт ордук буоллаҕа.
Холобурдарга үксэ оҕолор билэр дьоннордоох дьыаланы ырытыы ордук тиийимтиэ буолааччы. Үлэҕэ ылыы, үлэттэн ууратыы, буруйдааһыннар – хас биирдии киһи булгуччу биллэҕинэ эрэ сатанар боппуруостара буоллулар.
2006 с. нэһилиэк дьаһалтатыгар үлэлээбит уол уурайан барбыт, үлэ киниискэтин ылбатах. Сыл аҥаарынан киниискэбин биэрбэттэр диэн суукка биэрэн, 256 тыһ. солк. уурдаран ылбыт. Сотору эмиэ сууттаһан, эмиэ итиччэ харчыга иискэ түһэрбит. Дьаһалта үлэһиттэрэ уҥуохтара халыр-босхо барыар диэри куттаммыт, хайыахтарын даҕаны булбат этилэр. Бэрэстэбиитэли булунан, нэһиилэ төлөрүйбүттэрэ. Итини оонньоон көрдөрөн баран, оҕолор, үлэттэн уурайбыкка үлэ киниискэтин сонно биэрэн ыытар булгуччулаах эбит диэн бигэтик өйдөөбүттэрэ.
Суоппар быраабын быһыы, кырбааһыҥҥа, уорууга эппиэтинэс, 12, 14, 16, 18 саастаахтар буруйу оҥоруулара уо.д.а. суут уурааҕынан ырытыллар буолан кэбэҕэстик өйдөнөр этэ. Кулун тутар бүтүүтэ болдьоҕум бүппүтэ, аһаҕас уруок курдук, оскуола учууталларын барыларын ыҥыран, киэҥ саалаҕа икки кылааска күрэҕи ыыппытым. Таба эппиэккэ – сакалаат кэмпиэт. Күрэхпит олус күүрүүлээхтик барбыта, актыыбынас муҥутуура, бары эппиэттиэхтэрин баҕараллар. Сөптөөх эппиэккэ кылаас кэмпиэтэ мунньуллан иһэр. Тиһэҕэр кыайыылаах кылаас элбэх кэмпиэттэнэн өрөгөйдөөбүтэ, онустартан, уон бииристэртэн бастаабыттары үстүү, иккистээбиттэри иккилии, үһүстээбиттэри биирдии тыһ. солк. бириэмийэлээбитим. Быһата, үлэлээбит хамнаспын оҕолорго төннөрбүтүм. Бары долгуйан, дуоһуйан арахсыбыппыт.
Оскуолабын кытта тиһэх көрсүһүүбүн, сиэрдээхтик түмүктээтим диэн санаабын арай биир түбэлтэ саппаҕырдыбыта. Эппитим курдук нэдиэлэ үөрэтэр, иккис нэдиэлэҕэ сынньанар, дьиэбэр кэлэн үлэлиир этим. Ол сыл хаардаах буолан иккитэ суол суоҕуттан бэйэм бурааммынан барарга тиийбитим. Эппит тылбар туруохтаахпын, барбатахпына кыраапыктан хаалабын.
Ойуһардаахха диэри кэлэ-бара 300 км., бураанынан 8 чаас айанныыбын, бэрт көлө буолан баран уматыгы олус сиир, 100 км 28 лиитирэ бэнсиини үрэр. Икки сырыыга син балай эмэ ороскуотурдаҕым, кэпсэтии быһыытынан айаммын оскуола уйунуохтааҕа. Дириэктэргэ бэнсиин сыанатын этэн көрбүппэр, туохтан эрэ кыыһыра сылдьаахтыыра буолуо, соһуччу баҕайы: “Оо, дьэ, эн олус да ороскуоттааххын!” – диэн баргыйда. Мин соһуйан хааллым. Абарыы, хоргутуу миигин ыга ылла, эмиэ тоҕо даҕаны эппиппиний, дьахтартан туох талатын булаары, диэн бэйэбин буруйдаатым. Мин көрдөһөн тиийбэтэҕим, үөрэтэргэ бэйэтэ көрдөспүтэ!
Ол курдук баһыыбата-быраһаайа суох арахсыбыппыт. Сааһыран, буорайыыга баран үтүөх-батаах этиллэн эрдэҕим, аны кэлэн аахсар суох диэн бэйэбин уоскуттубутум. Хата, үөрүөм быатыгар, ол сыл бүтэрбит 8 оҕоттон 2 уол, мин бэлэмнээбэтэҕим үрдүнэн, “правоведение” диэн үөрэххэ киирэннэр хомойбут, хоргуппут санаабын чэпчэппиттэрэ. Хайдах даҕаны буолбутун иһин, оскуолабын кытта тиһэх көрсүһүүбүн чиэстээхтик түмүктээбитим диэн киэн туттабын.
Иннокентий ОКОНЕШНИКОВ.
Орто Халыма.
tuymaada.ru
