(Солуута суох киһи суруйуута)
Өрдөөҥүтэ, ааспыт үйэ 90-ус сылларыгар, били союзпут үрэллэн, саҥа хаһан да билбэтэх, сорохтор “демократия” диир олохпут кэлиитин саҕана Игорь Бестужев-Лада диэн киһи (туох киһитин билбэппин): “Үгүс кырдьаҕас дьон аныгы олоҕу кыайан өйдүөхтэрэ-ылыныахтара суоҕа. Онон кинилэр суох буоллахтарына эрэ аныгы санаа туругуруо!” – диэбиттээх эбит.
Хаһыаппыт “Туймаадабыт” саха дьонун сүрүн хаһыата буолбута туох да мэлдьэҕэ суох. Ол кылаабынай сүрүн туоһутунан саха дьонун кылаабынай араҥата “үлэлээн иитиллээччилэр”, чэ ол аата аныгы тылынан эттэххэ байбатах-тайбатах, албыны-көлдьүнү билбэт-сатаабат көнө сүрүннээх дьон бэйэлэрин санааларын туох-хайдах баарынан, хайдах өйдүүллэринэн көнөтүк суруйуулара буолуо. Туох эмэ аска-үөлгэ, сыаҕа-арыыга тиксиэхтэрин баҕалаахтар биһиги хаһыаппытыгар суруйбаттара ордук. Кинилэргэ “Саха сирэ”, “Кыым” эҥин бааллар дии. Ити кими да таайтаран эппэппин, үөхпэппин, көннөрү уопсайынан этэбин.
Хас киһи санаата, өйдүүрэ-ылынара тус-туһунан буоллаҕа дии. Онон холобурга биир суруйууну, хаһыакка тахсыбыт матырыйаалы хас биирдии киһи бэйэтэ хайдах өйдөөбүтүнэн ылыныан-сыаналыан сөп. Сэттэ уонтан тахса сыл барыбытын “биир угунньаҕа” уга, биир өйгө-санааҕа күһэйэн туран киллэрэ сатаабыттара да кыаллыбатаҕа дии. Дьэ, сөп.
Хаһыаппытыгар Лазарь Рожин диэн киһи (туох киһитин билбэппин) син балачча бэчээттэнэр. Ону оттон араастаан, бары “бэйэлэрин мэндиэмэннэриттэн” сыаналыыллар: сорох син ылынар быһыылаах, сорох букатын да утарар баар быһыылаах. Мин хайалара да сыыһарын-табарын кыайан быһаарбаппын, хайаларын да диэки буолбаппын, өйүм-санаам, үөрэҕим-билиим сыыһа олору кыайан тиийбэт-көҥүллээбэт. Онон “үчүгэй” да “үтүгэн” да диэбэппин.
Ол гынан баран биири эрэ этэбин: Лазарь Рожин эмиэ саха киһитэ буолан туран, сахалар сүрүн хаһыаппытыгар суруйар, бэчээттэнэр толору бырааптаах. Онон баҕар киэбирэр-саҥарар, бобо сатыыр да дьон баар буоллахтарына, олору истибэккэ Лазарь суруйбутун курдук суруйара сөп этэ. Ууну охсон баҕаны куттаатыннар, урукку буолбатах – “куолаһа быстыбыт” киһи диэн баара көстүбэт.
Арай былыр кыһыл бассабыыктар диэн дьон адьырҕалара бааллара дии, олор дьону куоластарын буолуохтааҕар хабарҕаларын да быһалларын ыраахтан ылбат этилэрэ. Онон өссө төгүл хатылыыбын, Лазарь Рожин суруйарын тохтоппото сөп этэ. Ол аата мин Лазарь суруйууларын кытта сүүс бырыһыан сөбүлэһэбин диэн буолбатах. Сорох суруйууларын (дьиҥинэн үксүн даҕаны) ылыммаппын ааһан дөксө олус улаханнык утарабын. Онуоха хаһыаппытыгар (барыбыт хаһыаппыт дии) ол сорох дьон утарар-сөбүлээбэт суруйуулара тахсыа суохтаахтар дуо? Холобурга мин сөбүлээбэт-ылыммат суруйууларым. Оннук буолуо суохтаах – барыбыт хаһыаппыт, барыбыт санаабытын этэр тэҥ бырааптаахпыт, ол иһигэр Лазарь Рожин эмиэ. Онуоха манныгы өйдүөх тустаахпыт: “Демократия диэн бас-баттах барыы, талбыккынан тыллас, дьонтон туора быһыылан”, – диэн буолбатаҕа буолуо, демократия диэн туох-ханнык иннинэ эппиэтинэс буолбатаҕа буолуо дуо? Онон хайа да киһи кими да үөхпэккэ-түрүйбэккэ, араас дьаралыгы ыйаабакка эрэ: “Бу мин дьиҥ кырдьыгым”, – дии саныыр буоллаҕына суруйдун ээ.
Бэйи эрэ, олус ыраатаары, санаммыт темабыттан тэйээри гынным быһыылаах. Темабын ити соҕолуобакпар эппитим (“Саха бастыҥ дьонугар Лазарь Рожин үтүөтэ-өҥөтө”).
Дьэ ону баҕар сорохтор: “Лазарь ол туох үтүөтүн оҥордо, хата наар чулуу дьоммутун хоруотаан-киртитэн тахсар дии!” – диэхтэрин сөп. Ол букатын да сыыһа. Тоҕо диэтэххэ, Лазарь бэйэтиттэн тугу да суруйбат, наар архыып докумуоннарыгар олоҕуран суруйар дии. Оттон архыыппытын буоллаҕына кыһыл бассабыык түөкүттэр, историяны бассыабайдааччылар 73 сыл хас ый этэй? Бас билэн, саба аччайан олорон талбыттарынан көҥүл бачаачайдаабыттара дии. Ол түөкүттэр (сиэхситтэр да диэбит киһи) оттон хаһан, тугу көнөтүнэн-кырдьыгынан эппиттэрэй? Нуучча норуотун суобаһа Виктор Астафьев диэн киһи (туох киһитин билбэппин): “Коммунисты всегда врали”, – диэбиттээх этэ. Ону ылыммат буолуохха сатаммат. Мин биир бэйэм 1917 сыл алтынньы 26 күнүттэн бэттэх дааталаах биир да докумуону итэҕэйбэппин. Лазарь Рожин буоллаҕына – хоту сир Дьааҥы киһитэ көнөтө бэрт буоллаҕа дии. Ол иһин барытын ыраас “манньыакка” ылар. Өссө төгүл хатылаан ньахсыйыым – хотугу дьон албын-көлдьүн диэни билбэттэр, наһаа көнөлөр. Архыып докумуоннара барыта ыраас кырдьык буолумуон сөбүн И.С.Бурцев да этэн турар дии.
Ол үрдүнэн сорох дьон, ордук ытык кырдьаҕастар, ону аахсыбакка туран наар Лазарь үрдүгэр түһэллэр, чулуу дьоммутун холуннарар диэн араастаан үөҕэллэр-мөҕөллөр, араас дьаралыгы ымньыыллар-ыйыыллар. Чэ, ол кинилэр бэйэлэрин суобастарын дьыалата. Чулуу дьоммутун Рожин буолбакка архыып докумуоннара, ол аата “өллөхтөрүнэ даҕаны өлөрсө сытар” кыһыл бассабыык түөкүттэр холуннараллар, тыыннарын быспыттарыгар, Лубянка, Лефортово, Дьокуускай застеноктарыгар кыыллыы сэймэктээбиттэригэр сөп буолбакка.
Чэ сөп, итинэн бүтэбин, арай саха бастыҥ дьонугар историк Лазарь (к сожалению, отчества не знаю) Рожин наһаа улахан үтүөтүн-өҥөтүн бэлиэтээн ааһыым. Чэ, ол букатын да судургу. Л.Рожин суруйуулара баар, бэчээттэнэр буоланнар сорох оҕонньоттор (олорбут да бэрт аҕыйахтар, ол эрээри аска-үөлгэ, чиэскэ-бочуокка киһи аҕыйаҕа ордук буолбат дуо?) норуоппут чулуу дьонун “көмүскэһэн” куйахтарын кэтэн, саадахтарын курдаран, аттарын миинэн, сытыы бөрүөлэрин үҥүү оҥостон туруннулар. Онон автоматически норуот дьоруойдара, бастыҥ дьоно буола түстүлэр. Олор аҕыйахтар, ол гынан баран ааттарын этэр хайдах эрэ табыгаһа суох курдук буолуо, ол эрээри ааттара-суоллара биллэр дии. Оттон Л.Рожин суруйуулара суохтара эбитэ буоллар, хайдах гынан “бастыҥ дьон” буолуо эбиттэрэ буолла. Атыны тугу эмэ көрдөөн көрүөхтэрэ эбитэ дуу, эчи эрэйин баҕаһын. Дьэ, ити сытар Лазарь Рожин саха бастыҥ дьонугар оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө!
Мин итинник саныыбын, ону акаарыбар тэптэрэн кистии барбаппын, тута хайдах баарынан этэр үгэстээхпин. Сыыспыт да буоллахпына сааһым тухары үлэ ыараханыгар, хамнас кыратыгар сылдьыбыт, туох да үөрэҕэ-билиитэ суох, нэһииччэ илии эрэ баттыыр дьаабы оҕонньору улаханнык мөҕүмээриҥ дуу!
Ахча.
