Саха омук I Кэнгириэһигэр 1992 с. биһиги улууспутуттан урукку актыбыыстар, комсомол уонна партия хорохтоотторо сылдьыбыттарын чопчу өйдүүбүн!
Саҥалыы, демократтыы санаалаах дэлэгээт, учууталым Г.М.Герасимов кэнгириэскэ сылдьан тыл этэн турардаах. Гаврил Михайлович барахсан С.П.Барашков — Баай Барааскап үтүө аата төннүүтүгэр хара ааныттан ылсан дьыаланы-докумуону суруйан-бичийэн тиһэҕэр тиэрдибит соҕотох киһинэн буоларын бэрт аҕыйах киһи билэр буолуохтаах.
Быйыл биир ый иһигэр Хачыкаакка симпозиумҥа, Дьокуускайга «Ийэ тыл» түмсүүтүн мунньаҕар уонна Саха кэнгириэһин сиэһигэр сырыттым, бэйэм тус, кэтэх санааларбын эттим. Кэтэх санаа диэни угаайылаах, ис биэтэстээх диэн суолталаахха ылымаккытыгар көрдөһөбүн. Сөп буоллун, сөтөгөй буоллун – тус бэйэм санаам диибин. Симпозиум – совещание, конференция по специальному научному вопросу диэн эбит. Сахалыыта мунньах буоллаҕа.
Конгресс – совещание, съезд, мунньах широкого состава (преимущественно международный), холобур, Всемирный конгресс сторонников мира диэн. Конгресс – название законодательного органа (парламента) в США и в большинстве стран Латинской Америки.
Биһиги, сахалар, кэнгириэспит 1990 сыллардаахха эмиэрикэлэри кытта эйэргэһии тыынынан, кинилэри батыһан ааттаммыт буолуохпутун сөп диибин.
Саха кэнгириэһэ юридическай күүһэ суох, регистрацията суох дииллэрин итэҕэйэбин. Эҥинэ бэйэлээх “продвинутай” ааттаах форумнары, кэнгириэстэри сахалыы мунньах диэн бэрт дорҕоонноохтук ааттыырбыт сөбө бороҕон буолуо этэ.
Хачыкаакка буолбут симпозиумҥа (мунньахха) А.Е.Кулаковскайга анаммыт секцияҕа сырыттым. Уонна… “Бу эһиги тоҕо таалгыт Сэбиэскэй былааска наһаа кырыыланарый? Сэбиэскэй былаас Кулаковскайга үгүс үтүөнү оҥорбутун тоҕо билбэккитий-көрбөккүтүй? Өксөкүлээҕи өрө тутан үбүлүөйдээбиттэрэ, сөбүлүүр үлэтин булан үлэлэппиттэрэ уонна Аан дойду тюркологтарын аан бастакы съезтэригэр Бакуга дэлэгээтинэн талан ыыппыттара. Аара Москваҕа өлбүтүн чиэстээн-бочуоттаан уҥуоҕун туппуттара. А.Е.Кулаковскай ханнык даҕаны былаастан сууттамматаҕа. Эгэ репрессия кэлиэ дуо?” – диэн кэтэх тус бэйэм санаабын аһаҕастык эппитим.
Мин курдук атах-бытах, боростуой дьоҥҥо итинник улахан симпозиумҥа, солуобатыгар эрэ, дьон тарҕаспытын кэннэ мунньах бүтүүтэ тыл биэрэр үгэстээхтэр, онон мин этэрбин биир даҕаны хатырыктаах (дуоһунастаах) соҕус киһи истибэтэҕэ буолуо оҥоробун.
Баай Барааскап олорбут, Өксөкүлээх үлэлээбит (учууталлаабыт) дьиэтэ күн бүгүнүгэр бэрт чэгиэн, чиргил туруктаах Покровскайга Селекционнай станцияҕа турар. Икки ыал быр-бааччы олороллор, биирдэрэ икки хостоох кыбартыыратын атастаһан кэлэн олохсуйбута. Барааскап уонна Кулаковскай мөссүөнэрдээх мемориальнай бэлиэни туруорууга сылдьан турардаахпын. Барааскап дьиэтэ 100-тэн тахса сыл ааспытын даҕаны кэннэ икки толору хааччыллыылаах кыбартыыра сыаналааҕа – баар чахчы.
Бэйэм курдук боростуой киһи Хатастан сылдьар суруналыыс Николай Корнилов бэрт сонун кэпсээннээх буолла: “Бу күөх кинигэни 1967-68 сыллар диэки Өктөмҥө котельнайга уоттаары сылдьалларыттан ылан турардаахпын”.
Күөх кинигэни ылан көрбүтүм Г.П.Башарин 1964 с. таһааттарбыт кинигэтэ эбит. А.Е.Кулаковскай академик Э.К.Пекарскайга суругун ааҕаммын сөрү диэн сөхпүтүм, бэри диэн бэркиһээбитим. Аахпатыннар диэбит курдук бэрт кыра шрифтээх сурук этэ. “Атыылаа” диэбиппин Ньукулайым сөбүлэммэтэҕэ.
«Ийэ тыл» түмсүү мунньаҕар – сахалар мунньахтыыбыт диэн дьону ыҥыра-угуйа сатаабытым эрээри, Хаҥаластан биир даҕаны эр киһи киирбэтэҕэ, 10-ча дьахтар киирбитэ, үгүстэрэ учуутал этилэр. Тойон-хотун этиитинэн сылдьа үөрэнэн хаалбыппытынан, ыраах өнүйүө суох омукпут ээ диэн санааҕа кэллим, «Ийэ тыл» түмсүү мунньаҕын кэнниттэн.
Народнайдарбыттан биир Сайа-Михалева баар. Биир! Академик – соох! Саханы уонна ким сирдиир, үүннүүр-тэһинниир маннык куттас бас-көс дьоннордоох буоллахпытына? Куттастан куттас, мөлтөхтөн мөлтөх үөскүү-төрүү туруо буоллаҕа оттон, диэххэ!
Өйдөөхтөрбүт, үрдүк өһүөлээхтэрбит – сахалар ынах кэннин манаан бүтүҥ, үтүө сайдыылаах дойдуга куоракка киириҥ, аныгы дьон сиэринэн-майгытынан олоруҥ диэн дорҕоонноохтук ыҥырбыттарын түмүгэ бу буолбутун ама ким мэлдьэһиэй?! Бииргэ төрөөбүт бырааттарым Иркутскайга, Владивостокка, Челябинскайга үөрэнэн кэлэннэр, төрөөбүт дойдуларыгар киһи тэҥинэн үлэлээн-хамсаан олороллоруттан үөрэбин, астынабын. Олох орто сигэтинэн, орто чээрэтинэн олороллор. Үтүө аат баар – улахан дьол, сүдү баай диир буолаллара, төрөппүттэрбит. Аат – барыа, аат (чиэс) түһүө диэн былыргы дьон барахсаттар бука бары даҕаны дьиксинэр, сэрэхэдийэр этилэр буоллаҕа. Ону киэр илгэн туран, сорох салайааччыларбыт “ким хайдах сатыырынан байыҥ-тайыҥ, тутуута былдьаһыҥ” диэбиттэрин умна илик дьон араҥата, аҕыйах даҕаны буолларбыт баарбыт ээ, доҕоттоор, баарбыт.
Өрө тутар, куйах оҥостор сахалар бастакы кэнгириэстэрин үлэтин ким отчуоттаабытын билбэппин, онон этэр, сырдатар кыаҕым суох. II-с кэнгириэскэ дьиҥнээх саха саарыныгар, киһи гиэнэ кэрэмэһигэр Ф.Г.Охлопковка тылы сүгүн биэрбэккэ сор хаанын сордообуттарын, ыалдьар киһини хара быарын олордубуттарын уу харахпынан көрбүт, эт кулгаахпынан истибит киһибин. Филипп Гаврильевич барахсан олус кэлэйэн, санньыаран, сүөм түһэн олороро бу баар курдук…
Мин биири өйдөөбөппүн, оттон биһиги Сахабыт өрөспүүбүлүкэбитгэр юридическай наука дуоктардара, кандидаттара, кинилэргэ эбии үтүөлээх, бочуоттаах юристар диэннэр кырыы кырыытынан элбэхтэр, бу дьон оттон муҥ саатар кэнгириэс дуу, мунньах дуу, хайдах-туох балаһыанньаҕа эридьиэстэнэр кыахтаахтарын, бырааптаахтарын быһааран биэрбэттэрэ тоҕо сүрэ бэрдэй? Ама, кыахтара-билиилэрэ тиийбэккэ буолуо дуо? Эбэтэр биһигини быдлолар диэн сэнииллэрэ оччо дуу?! Бу ыйытык! Кэнгириэс үлэтигэр аҕыйах тылынан кыттыспыппын суруйабын.
Олох тутула уларыйан көҥүл тыына киирэн эрдэҕинэ биһиэхэ, Хаҥаласка, телевидиениебыт нэдиэлэҕэ 5 күн, онтон 3 күн үлэлиир этэ. Эдэр эрчимнээх, саҥалыы көрүүлээх үлэһиттэр олус бэркэ үлэлээбиттэрэ. Онтон вертикаль власти уонна Наш дом Россия диэн партия кэлиэҕиттэн кэхтии, сирэй көрбөх буолуу төтөлө суох үксээбитэ. Күн бүгүнүгэр хаһыаппыт нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар, ТВ сурахтыын сүттэ. Бу дуо сайдыы бэлиэтэ? Дьон-сэргэ олус куттас буолла, кэп-дьэбэрдэригэр түһэн быыбарга даҕаны барбат, тахсыбат буоллулар. Кэнгириэс салайааччылара быыбар, политика диэнтэн олус куттанар эбиттэр эрээри, оттон биһиги кыра хамнастаах, дуона суох биэнсийэлээх дьон куттанан, ньимиликээн буолан олордохпутуна биһиэхэ ким көмөлөһөр, сүбэ-ама биэрэр?
Хара үлэһит дьон соххор солкуобайы, кэлтэгэй кэппиэйкэни уорбакка, ханнык даҕаны партияны таҥнарбакка, тойон-хотун иннигэр эккэлээбэккэ, икки сирэй буолбакка туох баарынан көнөтүнэн үлэлээн-хамнаан кэллэхпит, үйэбитин моҥоотохпут.
Бас-көс дьоммут Аллен Даллес, Бзежинскэй, Джорж Сорос агеннарыгар кыайтарбыттарын түмүгэр бу манныкка кэллэхпит диибин. Уонна кэлэр кэмнэргэ, хайа муҥун, бэһис колоннаҕа сөптөөх харданы улуу Россия эбэ хотун биэриэ диэн бүк эрэнэбин.
Ермолай СКРЯБИН.
Хаҥалас.