Дойдубут экономикатын туруга мөлтөөбүтүн, олох таһыма намтаан, биир киһиэхэ тиксэр дохуот кыччаан кыаммат ыал, дьадаҥы киһи элбээн иһэрин дойдубут салалтата билинэн, кыһал±аттан тахсар туһугар кэмиттэн кэмигэр ыҥырыы (обращение) оҥорор, тоҕо түһэн (прорыв) сайыннахпытына сатанарын ыйар.
Ол эрээри биһиэхэ, тыа дьонугар, туох да хамсааһын тахыбыта биллибэт. Саха сиригэр сомоҕолоһуу сыла биллэриллибитэ да, хайдах ону ситиһэрбит эмиэ чопчу биллибэккэ ааста. Кырдьык, дьон-сэргэ сомоҕолоһон, тоҕо түһэн үлэлээн-хамсаан сайдыы суолугар тахсарбыт олох көрдөбүлэ буолла. Бу олохпут улахан кыһал±атыттан тахсар суолун-ииһин хайааччы элбэ±э сэрэйиллэр, ол эрээри баччаҕа диэри туох да быһаарыллыбата дьон-сэргэ дьиксиниитин, салалтанан-дьаһалтанан астыммат буолуутун суруйаллар.
Мин, 75 сааспын туолаары олорор киһи, үрдүк үөрэхтэнээри биэс сыл кыһынын алааспыттан тахсан куоракка кыстаабыт эрэ, сааһыра барбыт дьи²нээх тыа киһитин быһыытынан, үөскээбит, төрөөбүт төрүт буор дойдубар олох уруккутун-хойуккутун удумаҕалатар, билиҥҥитин көрө-билэ олорон суруйан эрэбин. Санааларым ханнык да са²а арыйыы буолбатахтар, олоххо баар буола сылдьыбыт, баар буолуохтаах тэрээһин – самоуправление туһунан.
Кэскили киһи-дьон түстүүллэр. Нэһилиэктэргэ киһи аҕыйыыр – кэскил кэхтэр. Төҥүлүттэн чугас, 10-20 килэмиэтир, ССРС саҕана 700 тахсалыы киһилээх бөһүөлэктэргэ оскуолаларыгар 200-тэн тахсалыы µ³рэнээччилэрдээ±э, бастакы кылааска сыллата 15-20 оҕо киирэрэ. Оттон быйыл бастакы кылааска бииригэр биэс, атыныгар икки оҕо үөрэнэ киирбиттэр, үөрэнээччилэрин ахсаана икки төгүл аҕыйаабыт. Манна эбии атын этиилэр-холобурдар наадата суохтар. Нэһилиэктэргэ олох кэхтиитэ саҕаламмыта мөккүөргэ турбат.
Сэбиэскэй кэмҥэ тыа сирин олоҕун, үлэтин-хамнаһын тэрийии билиҥҥигэ тэҥнээтэххэ быдан кыахтааҕа, далааһыннааҕа, киэптэтиилээ±э. Государство көмөтө, совхоз үлэһиттэригэр быстыбат µлэ-хамнас олохтоммуттара.
Партком дьаһалынан сэбиэт, совхоз, тэрилтэлэр үлэлэрэ сүрүннэнэллэрэ. Хас да отделениелардаах (уруккута нэһилиэктэр) совхоз салайар киин аппараатыгар техниканы үлэлэтиигэ, тутууга, ититиигэ, сибээскэ, баһаарынай депоҕа, гааһы туттууга тиийэ уонна тыа хаһаайыстыбатын бары салаатыгар үрдүк үөрэхтээх орто сүһүөх, хотоннорго, котельнайдарга алын сүһүөх салайааччылар кытаанах ирдэбиллээхтик үлэлииллэрэ. Социалистическай күрэхтэһии, субботниктар, кыахтаах үлэһиттэри өрө тутан «маяк» оҥоруу, бастыҥнар слёттара, самодеятельноска, спортка тэрилтэлэр отделениелар, совхозтар, оройуоннар күрэхтэһиилэрэ уо.д.а. үлэ-хамнас, олох күөстүү оргуйара.
Кэлин тэрээһиннэр «астаах-үөллээх» остуолламмыттара. Барыта үөрүү-көтүү, өрөгөй курдуга. Ол эрээри 50-с сыллардааха Хрущёв «сылыйыы» оҥоруоҕуттан, эдэр дьон, ыччат дьоҕурдарынан µ³рэнээри, үлэлээри хамнас төлөммөт колхоһуттан харчыла´аары оройуон киинигэр, куоракка көһүүлэрэ уонна эккэ-үүккэ бурдукка аһары киэптээһиннээх былааннары толорууга колхозтарга, кэлин совхозтарга үлэһит тиийбэт кыһал±атын үөскэппитэ. Өссө 40-с сыллар бүтэһиктэриттэн Дьокуускай, Алдан тэрилтэлэрин дьонноро, производственнай практикаҕа студеннар, үөрэнээччилэр окко, хомуурга, тыа оҕолоро кыһынын сµ³´µ эбии аһылыгын бэлэмигэр, хортуоппуй ыраастааһыныгар, хаар түһэриитигэр оттук мас бэлэмигэр, ферма үлэһиттэрин солбуйууга уо.д.а. быыһа суох үлэлииллэрэ. “Оскуола-производство-вуз” ыҥырыынан оскуоланы бүтэрбиттэр икки-үс сыл тыа сирин үлэһиттэрэ буолаллара олохтоммута.
Кэлин устудьуоннар “тутар этэрээттэрэ”, үөрэнээччилэр сайыҥҥы «үлэ-сынньала²» лааҕырдара тэриллэн үлэлээбиттэрэ. Бюджет тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ кыһыннары-сайыннары совхоз үлэтигэр, фермаҕа ынах төрөтүүгэ тиийэ кытталлара олохтоммута. Маны таһынан кырдьаҕастар биригээдэлэрэ бааллара. Бу барыта государство совхозка тµ´эрбит былаанын толорууга тэриллэрэ да, µлэ тэтимириэхтээ±эр м³лт³³н испитэ.
ССРС Аан дойдуга баар буола сылдьыбыт империяларыттан биир модуннара. Ол курдук кини ыһыллан да баран дьайыылара ураты кыахтаахтар. Сэбиэскэй былаас сүрүн лозуна: «Мир, Труд, Свобода, Равенство, Братство и Счастье всех народов!». Сир-уот, баай-дуол, оҥорон таһаарар тэрилтэлэр барыта государство бас билиитэ, хайдах олорорбутун партия быһаарара. Бүппэт-быстыбат үлэ-хамнас, босхо эмп-том, үөрэх, үүнэргэ-сайдарга аһаҕас суол уо.д.а. барыта баар, бэлэм үчүгэй буолуохтаах курдуга. Ол эрээри государствобыт үбүн-харчытын көбүччү-үгүөрү өттө коммуниститескай идеалогияны билиммэт-ылыммат сайдыылаах капиталистическай дойдулары кытта күөнтэһиигэ (гонка вооружений, холодная война) угуллан, социалистическай лааҕырга атын дойдулары киллэрээри «көмө» (мэҥиэ-бэрик) оҥоһуллан, хаалбыта дьон-сэргэ олоҕун тупсарарга итэҕэс, тиийбэт буолуутугар тиэрдибит.
Индустрияны сайыннарыыга, ударнай тутууларга дойду ыччатын ыҥырыынан хомуйан тыа сиригэр үлэһит аҕыйаан, ыраахтааҕы кэмигэр Россия бурдугу кыраныысса таһыгар бастыҥ атыылааччы, эти-арыыны таһаарааччы эбит буолла±ына, ССРС а´ы-µ³лµ тас дойдулартан атыылаһааччы буолбут. Дьонун-сэргэтин оло±ун тупсарарга туһаайыллыбатах политикалаах государство±а ас-таҥас, туттар сэп-сэбиргэл, техника уо.д.а ситэ оҥоһуллубакка атыыга тахсара быста аҕыйаан, норма-талон, лимит, техникаҕа фонда олохтоммуттара. Үлэһит хамнаһыгар атыылаһара суох буолан, атыы-эргиэн мөлтөөн, дойду иһигэр үп-харчы эргиирэ бытааран, тастан көмө суох буолан, оҥорон таһаарыы өссө аҕыйаан, кырыымчык олох саҕаламмыта.
Киһи бэйэтэ тугу сатыырынан, кыаҕынан эбии ас-таҥас оҥостунара, үлэ тэринэрэ, сирдэнэрэ, тэрилтэлэнэрэ бобуулааҕа. Арыгы атыыга дэлэйэн, иһэр киһи элбээн, “соккуой”, “мойуопкалар”, ыалларынан, тэрилтэлэринэн «аһааһын» үгэскэ кубулуйан, дьон этэ-сиинэ, сиэрэ-майгыта, кырдьаҕастарга сыһыан мөлтөөн испитэ. Холкуос кэминээҕэр хамнастаах совхоз үлэһиттэрин олоҕо кэм-кэрдии аҕалбыт сайдыытын сабыдыалынан тупсубута. Ол эрээри тэрилтэлэригэр тугу да бас билбэт, оҥорон таһаарбыттарыттан туох да тиксибэтэ барыта тиэллэн барара, улааппат кыра хамнас, дьадаҥы маҕаһыыннар дьон совхоз үлэтигэр ээл-дээл, буолар-буолбат сыһыаннаһыыларын уопсай баайы, ГСМ хорҕомнооһуну үөскэппитэ.
Коммунизм чугаһыахтааҕар ыраатан испитэ. Сырдык ыраны, дьоллоох олоҕу түстүүргэ ыҥырар сүрүҥ лозуммут олорор олохпутугар хайдах да дьүөрэлэспэт буолан тахсыбыта. Син биир, 1917 сыл большевиктар Өктөөбүрүскэй өрөбөлүµссүйэни оҥороллоругар сири бааһынайдарга, заводтары, фабрикалары рабочайдарга, былааһы кухаркаларга биэриэх, эйэни олохтуох буолбуттарын толорботохторун курдук. Дьиҥэр хара маҥнайгыттан сүрүн лозуммут олохтуохтаах Эйэтэ, К³²µлэ, Тэ² буолуута т³рдµттэн кыаллыбат эбит. Сэбиэскэй былаас олохтоноругар үлэни-хамнаһы тэрийээччи, кыахтаах, айар-тутар дьону өлөрөргө-өһөрөргө, капитализмы суох оҥорорго, сэриилэһэргэ ту´аайыллыбыт идеологиялаах, политикалаах эбит. (Кыһыл террор, репрессиялар, концентрационнай лааҕырдар, гулагтар, итэҕэли суох оҥоруу, күөнтэһии-гонка вооружений уо.д.а.).
Дьон-сэргэ, салалта саарбахтааһына, мунаахсыйыыта, сиэрдээх өй-санаа тууйуллуута тоҕо баран ССРС ыһыллыбыта. Күүһүнэн тэриллибит союзнай республикалар, Варшавскай договор дойдулара «улахан убайданыахтарын», соҥноммут коммунистическай идеологияланыахтарын баҕарбаттарын тута биллэрэн, бэйэлэрин бас билинэр государстволар буолбуттара, билигин ССРС-ы суохтуохтааҕар, сайдыыларын харгыстааһыҥҥа буруйдууллара күүһүрэр.
Россия±а перестройка кэнниттэн Аан дойду сайдыылаах дойдуларыгар курдук дьиҥнээх народ былааһа (демократия) олохтонно диэн буолбута. Тыа сиригэр улахан суолталаах сир реформатын сокуонун олоххо киллэрбэккэ, дьон оттуур сирдэнэ иликтэринэ, совхозтар сµ³´µлэрин-сылгыларын, баайдарын-дуолларын ыксалынан паайга тµ²этии буолбута. Кыстыкка киириигэ бэлэмэ, ото суох дьон ылбыт сылгыларын, сµ³´µлэрин туттарга тиийбиттэрэ.
Дьон-сэргэ кы´ал±атын эрдэттэн сµрэхтэригэр чугастык ылынар салайааччылардаах нэ´илиэктэргэ сир реформатын олоххо киллэриини ыытаннар, атыттар ону баты´ан сµ³´µ-сылгы иитиитэ са²а тыын ылбыта. Нэһилиэктэр дьаһалта баһылыктанан, депутаттарданан, дьон үксэ ас-таҥас кыһал±атыттан сирдэнэн, сылгы, сүөһү ииттэн, сорохтор оннооҕор тэрилтэлэнэн, хамнас кэмигэр кэлэн, атыы-эргиэн тупсан, техника дэлэйэн “һай-һат” диэх кэмнээх этибит.
Онтубут уһаабатаҕа. «Демократ» буолбут урукку салайааччыларбыт самоуправленияны сайыннаралларын оннугар олохпут тутулун «урукку халыыпка түһэриллэрин», сэбиэскэйдии үөрүйэхпитинэн билэ-өйдүү да сатаабакка эрэли кытта сөпсөспүтүн билбэккэ да хаалбыппыт. Оттон ону-маны удумаҕалатааччылар, утарыласпыттар эмиэ уруккулуу туоратыыга түбэспиттэрэ. Дьаһайар үлэни тыырыыга (полномочия) нэһилиэк муниципальнай тэриллиитигэр (МТ) бөһүөлэк чэрчитэ, суоллары, бөх тоҕор сири көрүү уонна кэлин культура (салалтата кии²²э).
Онон государство нэһилиэккэ көрөр үбүттэн-харчытыттан онно эрэ өлүүлээн, уоннааҕыта: доруобуйа харыстабылын, үөрэхтээһин, тыа хаһаайыстыбатын, ЖКХ киэнэ улуус МТ дьаһалтатыгар бэриллибит. Государство бюджетын, гос. программаларынан, национальнай проектарынан, граннарынан µбµлээн үлэлээһини барытын киин оҥорор. Ол аата бүтүн түөлбэ дьон үбүн-харчытын ыраах олорор букатын атын дьон ааҕаллар-суоттууллар, т³´³нµ хаһан, ханна, хайдах туттары быһааран үллэрэн биэрэллэр, хонтуруоллууллар. Нэһилиэк дьоно “сэбиэскэйдии” тоҕо, төһө к³рµллэрин, хаһан кэлэрин билбэккэ даҕаны, эмиэ “бэлэми” кэтэһэн олороллор. Онон үп-харчы түмүллүбүт киинэ үлэни хамнаһы тэрийэр. Нэһилиэк тутууларыгар, таһаҕас таһыытыгар, уулуссалары тупсарыыга, газ киллэриитигэр, электролиниялары, сибээ´и тупсарыыга, оннооҕор свалкабытын көрүүгэ уо.д.а. тиэндэри кыайбыт атын кэлии тэрилтэлэр дьонноро үлэлииллэр.
Бу түмүгэр үлэ кэмигэр толоруллубата, хаачыстыбата м³лт³±³, үп-харчы тиийбэт буолуута, оҥоһуллуохтаах оҥоһуллубата күннээҕи көстүү буолла. Олохтоох администрация дьонун-сэргэтин ити үлэлэргэ кытыннаран хамнастыам диэн мэктиэлиир кыаҕа суох. Олохтоох дьон кыахтаахтара, ыччат үп-харчы баар сиригэр кииҥҥэ көһөр, дэриэбинэлэргэ киһи-сүөһү аҕыйыыр, оптимизация ыгар, кэхтии тыына биллэр.
К.Маркс үөрэҕин олоххо хайдах туһанар улахан мөккүөргэ сири-уоту, баайы-дуолу, оҥорон таһаарары, хонтуруоллааһыны – барытын государство ылан киинтэн салайыы олохтонноҕуна былааска чиновниктар тахсыахтара, бюрократияҕа (чиновниктар бэйэ туһугар үлэлээһиннэрэ), коррупцияҕа батыллыаххыт диэн этээччилэри большевик аатырбыттар ылымматахтарын түмүгэр хайдах буолбутун, билигин хайдаҕын билэн олоробут.
Сэбиэскэй кэмҥэ холбооһун, кииннээһин, кулаактааһын, холкуостары, совхозтары, нэһилиэктэри, оннооҕор оройуоннары бөдөҥсүтүү саха дьонугар улахан охсууну оҥорбута. Ол курдук, кыахтаах дьону туоратыы, өбүгэ саҕаттан төрүт буор сиртэн тэйитии – быраҕыллыбыт өтөхтөр, эстибит бөһүөлэктэр, олох огдолойуутуттан ыһыллыбыт ыаллар, аймахтар, сиэр-туом умнуллуута, сиэр-майгы сатарыйыыта, кырдьа±астары ытыктаабат буолуу уо.д.а. тахсыбыта. Ол да иһин кииннээһин, бөдөҥсүтүү сэбиэскэй кэмҥэ тохтотуллубута, төттөрүү дьоҕуһатыы буолбута. Кэлин саҥа былаас нэһилиэктэри чөлүгэр түһэрбитэ баара да, ис хоһооно уруккунан хаалла.
Киһи ис кыаҕа – өйө-санаата көҥүллүк ааспыт кэм үтүө өрүттэригэр тирэҕирэн, саҥаттан-саҥаны айан олоҕу иннин диэки хамсатар күүһэ улаатан иһиэхтээх. Оттон төһө да үтүө олох чэрчититтэн тахсыбат, хаччахтаммыт өйдөөх-санаалаах дьон кэскили түстүүллэрэ саарбах. Суох буолбут империябыт былааһын тутулун – киинтэн салайыыны-дьаһайыыны тэрийэн олорон, сэбиэскэй олохпутун суохтуу, Өкт³өбүрүскэй өрөбөлүүссүйэттэн саҕалаан пионер, комсомол күннэрин уо.д.а була сатыы-сатыы бэлиэтии, күргүөмүнэн мунньустан ыллыы-туойа сырыттахпытына, кэннибитинэн сирэйдэннэхпитинэ иҥнэрбит-бүдүрүйэрбит элбиэх курдук.
Былыр-былыргыттан удьуор дириҥ өйдөөх, кыахтаах, сатабыллаах биирдиилээн дьон үп-харчы көмөтүнэн үчүгэй үлэни-хамнаһы тэрийэллэр. Колхоз, совхоз даҕаны үрдүк ситиһиилэнэрэ салайааччытыттан тутулуктааҕа. Билигин оннук дьон үптээх-харчылаах улуус кииннэрин, куораттары буллулар. Тыа сиригэр сыһыаннаах үөрэхтээх, идэлээх эдэр дьон чиновник буолуу сүүрээнигэр түбэһэннэр, сорохтор атын үлэҕэ эмиэ кииннэргэ олохсуйдулар.
Бу дьону тыа сирин диэки хайыһыннаран таһаарарга нэһилиэктэргэ үп-харчы баар буолуохтаах. Ол инниттэн нэһилиэк дьаһалтатыгар бэйэтин сиригэр-уотугар үлэни тэрийэригэр кыах бэриллиэхтээх. Самоуправление олохтонуохтаах. Государство үбэ-харчыта нэһилиэккэ быһа кэлиитэ, туттуллуута олохтоох депутаттар хонтуруолларыгар киирдэҕинэ билиҥҥи курдук уоруу-сиэһин мөлтүүрэ саарбаҕа суох.
Билигин, холобур, тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үп-харчы хас эмэ салаа тэрилтэлэргэ тыырыллан, хас да сүһүөх дьаһайар тэриллиилэр нөҥүө ааһан көҕүрээн, эти-үүтү оҥорооччуларга быста аҕыйаан кэлэрин ким да хонтуруоллуура биллибэт. Нэһилиэк депутаттарын онно кытыннарбаттара чахчы. Салайар-дьаһайар аппараат тутула уустугуран, чиновниктара элбээн былааһы ылыылара олох хаамыытын түргэтэппэтэ. Бу аныгылыы анал үөрэхтээх, бэлэмнээх, кэмигэр сыымайдааһыны ааһан дуо´унаска анаммыт, тэрийэр дьоҕурдаан эдэр дьону билигин тыа хаһаайыстыбатыгар соҕотох специалистаах нэһилиэктэр дьаһалталарыгар тарҕатан кыах биэрэр киһи күүстээх хамсааһын тахсыа этэ. Билиҥҥи компьютер, интернет, «сыыппара» кэмигэр үлэни сөптөөхтүк тэрийдэххэ республикаҕа чиновник ахсаана аҕыйыа этэ.
Маннык уларытыыны ыл да тута оҥорор кыаллыбата биллэр. Оттон саҕалааһын тыа хаһаайыстыбатын саҥалыы тэрийииттэн оҥоһуллара ордук. Тыа сирин кыаҕа (потенциал) улахан. Сүүһүнэн быраҕыллыбыт бааһыналары, оттоммот ходуһалары чөлүгэр түһэрэн, сүөһүнү-сылгыны элбэтии, эти-үүтү астааһын, батарыы, кооперативтары тэрийии, өҥө оҥоруу уо.д.а. тыа сиригэр дьон олохсуйуутун элбэтиэхтээх. Бу уларыйыы социальнай эйгэ үлэтэ-хамна´а тэтимирэригэр, тутууга, таһаҕас таһыытыгар, ³²³ о²оруутугар, атыыга-эргиэ²²э уо.д.а. үлэҕэ нэһилиэккэ эбии үп-харчы киириитин, эргиирин олохтуо. Дьон ахсаана элбээһинэ сайдыыны күүһүрдүө, ханнык да «оптимизацияттан» куттаммат, саллыбат быһыы-майгы үөскүөҕэ.
Билигин балыыһа, оскуола, ЖКХ кииҥҥэ үптэрэ-харчылара көрүллэн устааптарыгар туһааннаах управлениеларын учредитель оҥостон, тус-туспа тэрилтэлэригэр бүгэн µлэлии олороллор. Маннык быһыыга-майгыга ханнык да сомоҕолоһуу кыаллыбата биллэр. Төһө да нэһилиэк үлэтин-хамнаһын толордоллор олохтоох администрация кинилэр үлэлэригэр быһаччы сүрүннэһэр кыаҕа суох. Чуолаан, оскуола иитэр-үөрэтэр үлэтин киин тэрийэр, хонтуруоллуур. Үөһээ салалта сэбиэскэйдии «экономист буолуҥ!», «юрист буолуҥ!», «промышленноска барыҥ!» уо.д.а. ыҥырыылар, бара сатаан оннооҕор оҕолору барыларын музыкальнай инструме²²а оонньуур буолуохтааххыт (сорохтор хайдах атыыла´аллар), үрдүк үөрэхтэниэхтээххит диэ²²э тиийэ сылдьыбыттара.
Дьиҥэр оҕо удьуорунан утумнуур дьоҕурун сайыннаран, идэҕэ туһаайан олоххо бэлэмнээһин ирдэнэрин өйдүүр кэм кэллэ. Тыа сиригэр удьуордаан сылгы-сүөһү иитээччи, аныгы отчут-масчыт, үүнээйинэн дьарыктанааччы, алаас тыынын туохха да биэрбэт, төрүттэрин үлэлэрин салҕаан үөрэх, эмп уо.д.а. эйгэҕэ үлэлиир-хамсыыр дьон ыччаттарыгар инники олохторун суолун булалларыгар, оҥостоллоругар т³р³³бµт-µ³скээбит нэһилиэктэрин дьонноро-сэргэлэрэ, депутаттара, дьаһалтата күүс-көмө буолалларыгар кыах бэриллиэхтээх.
Билиҥҥи баай-байылыат олохтоох демократическай тутуллаах дойдулар самоуправлениенан сайдыы суолугар тахсыбыттар. Баар сокуоннарга олоҕуран, государство көмөтүнэн түөлбэ дьон бэйэлэрин сиэрдээх өйдөрүнэн-санааларынан, кыахтарынан уратыларыгар сөп түбэһэр олохторун оҥостубуттар, сир үрдүгэр саамай дьоллоох дьоннорунан буолбуттар (рейтиннэри көр).
Биһиги өбүгэлэрбит нуучча ыраахтааҕытын колонизатордара кэлэн халаан-талаан, өлөрөн-өһөрөн барбыттарыгар сэриилэһэн кыайтардаллар да, ыраахтааҕыга тиийэ туруулаһан туран туруорсан, бэйэлэрин көрүнэн олороору дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйан туттарары, босхо экспедициялар таһаҕастарын Охотскайга, Айаанҥа, Камчаткаҕа, Чукоткаҕа, Америкаҕа тиийэ таһалларыгар, почтаны, чиновниктары тиэйэллэригэр төлөбүр олохтонуутун, нэһилиэктэр, улуустар тэриллиилэрин, Саха уобалаһын 7 киин улуустара холбоһон бэйэлэрин салайынар Степной думатын тэрийиини (1827-1838 сс.), Саха уобалаһын административнай тутулун, самоуправлениетын, политическай, административнай, судебнай төрүттэрин быһаарыытын, XIX-XX үйэлэр ыпсыыларыгар саха саарыннара В.В.Никифоров-Күлүмнүүр көҕүлээччилээх сахалар олохторун тупсарар туһугар, оннооҕор, төрүт олохтоохтор сирдэрин-уоттарын бэйэлэрэ бас билиэхтээхтэрин кытта туруорсубуттар.
Атыҥҥа да ситиһиилэрдэнэри, 1917 олунньу-1919 ахсынньы бүтэһигэ кэм²э бүтүн кыһыл Россияны утаран саха дьиҥнээх демократическай тутуллаах уобалаһын тэрийэн салайары, кыһыл террору утаран сахалар өрө турууларын кэмигэр 1922 сыл кулун тутарга Чурапчыга саха үөрэхтээхтэрэ ВЯОНУ – временное якутское областное управление тэрийэри, 1921-1922 сс. эдэр большевик салайааччы сахалар саха интеллигенциятын көмөлөһүннэрэн Саха АССР баар буоларын ситиспиттэр.
Конфедералистары санааҥ. Хайдахтаах курдук сырдык ыралаах, ырааҕы өтө көрөр, хорсун-хоодуот, булгуруйбат бигэ санаалаах, дьулуурдаах, дохсун, дьоннорун-сэргэлэрин туһугар олохторун да толук биэрэллэрин кэрэйбэт дьоннордоох эбиппит. Билигин да бааллар саха саарыннара. Кинилэр биир санааланан тµмсэллэрэ дьон-сэргэ сомо±оло´ууларыгар тиэрдиэ этэ.
Саханы саха оҥорбут итэҕэлбитин 20-с үйэ 40-с сылларыгар диэри дьоннорбут тутуһан олорбуттарын чинчийээччилэр суруйаллар. Сэриигэ саха саллааттара Үрдүк Айыылартан көрдөстөхтөрө, биллэн турар Христостан буолбатах. Билигин бастыҥ дьоннорбут биир санааны булан итэҕэлбитин чөлүгэр түһэрэллэрэ кинилэр ытык иэстэрэ буолуохтаах.
Россия тоталитарнай тутултан аккаастанан демократическай государство буолбута. РФ олохтоох бэйэни салайыныы сокуоннарыгар оло±уран кµµскэ туруорсан Мэ²э Ха²алас Павловскай МТ (2001-2005 сс.), Жатай МТ (били²²э диэри) толору полномочиелаах МТ буолбуттара. Павловскайдар т³´³ да туоратыыга, ыктарыыга олордоллор бюджеттарын бэйэлэрэ к³мµскээн, туттан атын нэ´илиэктэрдээ±эр быдан кыа±ырбыттара. Атыттар сэ²ээрэн кинилэр курдук тэринэргэ санаммыттара.
Ол эрээри республика салалтата 2002 с. бала±ан ыйын 29 к. нэ´илиэнньэ ба±атынын ыытыллыахтаах референдуму бэйэтэ ыытан, онно эмиэ “сэбиэскэйдии” сы´ыанна´аммыт бары 35 улуустарбыт улахан суолталаах гос. статустарын сµтэрэн муниципальнай тэриллии буолбуттара. Бу тµмµгэр уонна улуус, µ³´ээ салалта ба±аларынан Павловскай МТ “урукку ч³лµгэр” тµ´эриллибитэ.
Оттон Жатай МТ ылбытын ы´ыктыбакка олорор. Ол аата ону к³²µллµµр сокуон баар буолла±а. Оччотугар билигин да±аны нэ´илиэктэр толору полномочиелары ылаллара с³бµгэр тахсар. Били этэллэригэр дылы хайдах “двойной стандарт” буолуо±ай.
Россияҕа ханна да суох тыйыс айылҕалаах, киинтэн ыраах, киэ² нэлэмэн сиригэр-уотугар одом-додом, оҥолох-чоҥолох, икки ардылара хастыы эмэ сүүһүнэн километрынан тарҕанан, киин куораттан чиэски ыраах улуустар, нэһилиэктэр кииннэрдээх, айан-сырыы улахан моһоллордоох, төлөбүрдээх Сахабыт сиригэр нэ´илиэк толору самоуправлениеҕа киирэн, государство көрөр үбүн-харчытын бы´а ылыахтаах.
Оттон олохтоох дьаһалта мээнэ барбакка-кэлбэккэ, үҥпэккэ-сүкпэккэ, соругу, сүбэни, туруорсууну, ылсары-бэрсэри, төлөбүрү уо.д.а. аныгы технологиялар көмөлөрүнэн улахан ночоото суох олороллорун ситиһэр, баар сокуоннары сөргүтэн, ситэрэн-тупсаран, туруорсан тыа сирин кэхтиитин тохтотуохтаах.
Т³р³³бµт-µ³скээбит дойдубутун сайдыы суолугар таһаарары республикабыт салалтата уталыппакка быһаарара – олохпут энчирэппэт ирдэбилэ буолла.
А. Стручков.
