Балаҕан ыйын 27 күнүгэр Саха сирэ туох бырааһынньыгын бэлиэтиирий диэн сорох дьон мунаарар, билбэттэр да диэххэ сөп. Оннук соруйан дьону буккуйан кэбистилэр. Били баар-суох Өктөөбүрүскэй өрөбөлүүссүйэбит бырааһынньыгын суох оҥорон баран, соруйан дьону буккуйан «День народного единства» диэн ааттаабыттарын курдук. Билигин эдэр көлүөнэ номнуо Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ диэни билбэт. Ол туһунан ханна да кэпсээбэттэр, оскуолаҕа үөрэппэттэр.
Бу балаҕан ыйын 27 күнүгэр туох бырааһынньыгын бэлиэтээбиппитин кылгастык быһааран көрүүм.
1990 сыллаахха Борис Ельцин: «Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить» диэн этэн көҥүл биэрээтин кытары Саха сиригэр суверенитет ылыммыппыт. Суверенитет диэн тугуй? Суверенитет диэн көҥүл, бэйэни бэйэ бас билээһинэ буолар. Холобур төһө да Россия территориятыгар олордорбут биһигини, сахалары, Россия кыайан бас билбэт, ыйытыга суох дьаһайар бырааба да суох этэ. Сиртэн хостонор баайбытын бэйэбит бас билэр этибит. Республика баһылыга президент диэн ааттанар буолбута. Оннооҕор туһунан армияланар кыах бэриллибитэ. Билигин регионнартан Чеченскэй республика эрэ бэйэтэ армиялаах.
Онтон 2000 сыллаахха Владимир Путин президент буолаат, регионнар суверенитеккытын суох гыныҥ диэн дьаһайбыта. «Это мина замедленного действия» диэн этэн турардаах. Уонна Россия үрдүнэн биир эрэ президент баар буолуохтаах диэн регионнартан президент диэн тылы сотторбута. Биһиги Ил Түмэннэрбит син утарылаһа сатаабыттара да, бэриммиттэрэ. 2009 сыллаахха суверенитет диэн тылы Саха сирин Конституциятыттан суох гыммыттара. Саха сирин президенэ ил дархаҥҥа кубулуйбута. Сотору кэминэн ити ил дархан да диэн сүтэрэ буолуо диэн баар. Бары губернияҕа кубулуйан губернатор диэн буолуохтара дииллэр.
Ол курдук бу быйыл Саха сирин Конституционнай суутун суох оҥордулар. Биһиги онно уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка, бары саҥата суох ыйыстан эрэ кэбистибит. Ити Конституционнай сууту суох оҥоруу иһэ истээх диэххэ сөп. Итинтикпит тугунан иэҕиллэн тахсыа биллибэт.
Аны Ил Түмэҥҥэ наһаа элбэх депутат баар диэн ону сарбыйаары тииһэн эрэллэр. Депутаттарбыт ахсаана кыччаата да, сокуон уларыйыытыгар утарсар депутаттарбыт эмиэ кыччыыр буоллахтара. Этэргэ дылы, бары «ручной» буола түһэллэр. Ол кэннэ дьэ таптаабыт сокуоннарын таһааран, уларытар-тэлэритэр буолуохтара.
Бу сайыҥҥы айылҕабыт баһаарын отчуоттуур мунньахтарын кэнниттэн Владимир Путин биһиги ил дархаммытыгар Айсен Николаевка: «Тыаҕытын сатаан көрбөккүт, онон биһиги федераллар аны дьаһайыыһыкпыт», – диэбитигэр биһиги киһибит улгум үлүгэрдик сөбүлэһэ охсубута киһини сөхтөрөр. Сити курдук биир-биир Сахабыт сирин бас билиибит бэйэбититтэн бардар баран иһэр. Сотору Конституциябытын да суох гыннахтарына киһи соһуйбата буолуо.
Онон, отой даҕаны тоҕуһун үйэҕэ сотуллубут суверенитеппытын уруйдаан-айхаллаан бырааһынньыктаабыта буоларбыт сүөргү. Ил дархаммыт эҕэрдэтигэр хаһан да суверенитет диэн тылы быктарбат. Саха сирэ төрүттэммит күнүн курдук соруйан бутуур таһаара сатыыллар, ол курдук ити күн Максим Аммосовы, Платон Ойуунускайы, Исидор Бараховы ахталлар. Кинилэр памятниктарыгар сибэкки уураллар.
Бу чулуу уолаттарбыт 1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха сирин төрүттээһиҥҥэ улахан оруоллаахтарын бука бары билэр буолуохтааххыт. Мантыҥ отой туһунан бырааһынньык, бэлиэ күн буоллаҕа. Ол иһин муус устар 27 күнүн сылын ахсын бэлиэтиибит. Оттон бу балаҕан ыйын 27 күнүгэр 1990 сыллаахха ылыллыбыт суверенитеппытыгар кинилэр оруоллара суох. Чыыһылабыт даҕаны саатар сөп түбэһэр эбит, соруйан бутуйуҥ диэбит курдук.
Онон, мантан инньэ суох суверенитеппытын үөрбүт курдук бырааһынньыктаан сахсарыҥнаһан бүтүөххэйиҥ диэн этиилээхпин. Манна туох этиилээххит?
Одун.
