“Кыым” хаһыакка 2020 с. от ыйын 23 күнүгэр тахсыбыт “Куолу, булкуллуу, хайдыһыы – биһиги суолбут буолбатах” диэн Үөһээ Бүлүүттэн үлэ бэтэрээнэ Иван Николаевич Харитонов суруйбут ыстатыйата кэккэ боппуруостары үөскэттэ.
Дойдубут Төрүт Сокуонугар уларытыылары киллэрии Саха сирин эрэ таарыйбат, Арассыыйаны барытын хабар. Ол тугунан диэлийэрэ, туһата-охсуута төһө буолуо өссө биллибэт. Сүүһүнэн көннөрүүнү суулуу тутан судаарыстыбаны салайыыга быраҕыы буолла. Уларытыылары таҥааччылар биһиги Ил Дархаммытын кыттыннарбатахтара, киниттэн ыйыппатахтара чахчы.
Көннөрүүлэргэ дьон сэрэхэдийэрэ элбэх этэ. Олор тустарынан элбэхтэ суруллубута, сахалартан М.М.Яковлев ылыннарыылаахтык ырыппыта. Норуот салалтаттан ыйытар, эппиэттэтэр бырааптаах: тоҕо үүрүллүбүт сүөһү курдук биир халыып толкуйунан, барытыгар сөбүлэһэн сылдьыахтааҕый?
Олох ыстандаарда диэн баар буолуохтаах, биһиги Саха сирин олохтоохторо хааччыллыыбыт, олохпут укулаата Арассыыйа орто балаһатын уобалаһын таһымынан буолуохтаах. В.В.Путин киэҥ өйдөөх-санаалаах салайааччы эбитэ буоллар, намыһах көрдөрүүлээх эрэгийиэннэр олохтоохторугар баһыыбалыахтаах, кинилэр туохтан мунааралларын, кинилэри туох долгутарын токкоолоһуохтаах этэ. Ону баара былааска олус уһаабыт тойон ханна бараахтыаҕай? Урукку сэбиэскэй салалта ыарыытыгар хам ылларан хайҕатарын эрэ ирдиир, өһүргэнэрин эрэ өрө тутар буолаахтаата. Итинник буоллаҕына 2024 сылга Арассыыйа бэрэсидьиэнэ буолара, арааһа, саарбах буолсу дии саныыбын.
Бырыһыан кыра буолбакка, өскөтүн ыччаппыт 75% үлэни булбат, туох баар харчылаах үлэҕэ кэлиилэр үлэлиир буоллахтарына. Бырыһыан кыра буолбакка, өскөтө Саха сирэ сиртэн хостонор туһалаах баайыттан илии соттубут буоллаҕына. Бырыһыан кыра буолбакка, өскөтө уматык ыарыттан кыайан оттообот, сүөһүнү ииппэт буоллахпытына. Бырыһыан кыра буолбакка, өскөтө Дьокуускайтан Орто Халымаҕа диэри кэлэ-бара бырайыас 66 тыһ. солк. буоллаҕына. Ким маннык иирбит сыанаҕа үөрэнэ, эмтэнэ барыаҕай?
Бырыһыан кыра буолбакка, өскөтө кыра авиация боппуруоһа быһаарыллыбат, вертолёт кэлэ-бара 29 айанньыт баар эрэ түбэлтэтигэр кэлэр буоллаҕына. Кыра буолбакка, өскөтө үүт туттарааччы ый ахсын 28 анаалыска 9176 солк. төлүүр, санитарнай киниискэтигэр ыйга биирдэ кэлэр вертолёкка кэлэ-бара 8000 солк. төлөөн, сайын үтүөтүн аһаран сылдьар буоллаҕына. Кыра буолбакка, өскөтө биһиги нэһилиэктэрбитигэр үүтү тутар пууннар суох буоллахтарына. Кыра буолбакка, өскөтө тыа сирин биир даҕаны бөһүөлэгэр дьиэлэргэ итии туалет суох, оннук бырагараама оҥоһуллубат, харчы ситиһиллибэт буоллаҕына.
Мин 2 сыл үлэлээн кэлбит Ил Дархан А.С.Николаевка туох даҕаны диэбэппин. Бырыһыан кыратыгар, тирээбит кыһалҕаларга кини буруйа суох. Саха дьоно быыбардаары туран кинини эрэ санаабатахтара чахчы. Бу уларыйыылар оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр хайдах дьайыахтарай, бэйэбит хайдах буолабытый диэн долгуйа турдахтара.
Ааптар А.С.Николаев үлэтин-хамнаһын ситэ сыаналаабакка, Саха сирин быыбардааччылара кыра бырыһыаны биэрдилэр диэн хомойор. Ол аата бэрэсидиэн В.В.Путин Ил Дархаммытын үчүгэйдик көрдүн диэн, дьон бары биири этиэхтээх, кини туһугар олоруохтаах дуо? Баары баарынан эттэхтэрэ, биллэрдэхтэрэ, онуоха туох баарый? Оннук олоруохтаахпыт буолбатах дуо?
А.С.Николаев аптарытыаты норуокка сулууспатынан ситиһиэҕэ, ол бэйэтиттэн тутулуктаах. Кырааскалыы сатыыр наадата суох, оҥоһуллуохтаах элбэх. Өлүөнэни туоруур муоста тутуллара быһаарылынна диэн эрдэ сурулунна, оттон быһаарыллара ыраатан иһэр. Ааптар Дьокуускай интэлигиэнсийэтэ олоҕу кырдьыгынан көрдөрө сатаабытын дьону булкуйааччыларынан аахта. Оттон олох суолун солооччулар, инникини торумнааччылар интэлигиэннэр буолбаккалар, кимнээх буолуохтарай? Бааһынайдар, оробуочайдар күүс үлэттэн ордон өй үлэтин чыпчаалын баһылыыр кыахтара суох, устуоруйа ону дакаастаабат.
Салгыы ааптар Ил Дархан “кэлэр сылга ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солк., лиитир үүт субсидията 50 солк. буолар” диэбитин биһириир, тыа хаһаайыстыбатыгар күүстээх хамсааһын тахсарыгар итэҕэйэр.
Быйыл саас саҥа үлэлээн эрэр эдэрчи салайааччы “үүт субсидията 50 солк. буоларын билбэккин, бырабыыталыстыба бөлөҕө ыыппыт мунньаҕар сылдьыбаккын, актыыбынайыҥ суох” диэн хомуруйбутун өйдөөн кэлэбин. Ааспыт сыл “Туймаадаҕа” 40-тан тахса ыстатыйаны суруйбутум. 1956 сылтан ыла, ыалдьан дэҥ сайыны көтүтэн, сүрэхпэр эппэрээссийэлээх да буолларбын оттуубун. Оттооһун – бэйэтэ туспа дуоһуйуу, эмтэнии буоллаҕа. Быйыл даҕаны сыппатым, улахан мөһөөччүгүнэн таһан 2 т. оту оттоотум, онон сыта сылбаахы буоллум диэн санаммаппын. Улуус киинигэр сүөһү баранна, кэлин сылларга миигиттэн атын ким даҕаны оттообот буолла. Онон 377 саастаах кырдьаҕас куорат тиһэх отчута буолар дьылҕаланным.
Оттон бырабыыталыстыба отчуота диэни хаһыат эрэдээктэрэ, улуус дьаһалтатын кыра үлэһитэ эрдэхпинэ 12 сыл батыһа сылдьан салгыахпар диэри истибитим. Онон туһата суоҕун билэр буоллаҕым. Бары, кэлиэхтээх дьон хомондьуруопкаҕа барбыттарынан, бэҕэһээҥи суһал ананыынан кэлбит, тугу да быһаарбат, билбэт дьон буолаллара. Уонна киэһэ 7-8 ч. буолар мунньахха бэйэтиттэн икки төгүл аҕа саастаах биэнсийэлээҕи “сылдьыбаккын” диэн ыххайар тойону туох дии саныыгыт? Саастаах киһи киэһэ ыарыырын, сылайарын бары да билэн эрдэххит.
Аны үүт субсидиятыгар 15 солкуобайы эбии туһунан. Тойон санаатынан, ити харчыттан үөрэн өрө ыстаныахтаах үһүбүн. Биһиги солкуобайбыт курдук халбархай аан дойдуга аҕыйах ини. Тиийэ хотторор аакка сылдьар. Тыа хаһаайыстыбатын массыыналара омук сиригэр оҥоһуллаллар, дуолларга атыыланаллар. Ол аата бааһынай Арассыыйаҕа, омук сиригэр тэҥинэн оҥоһуллубут от охсор массыынаны, 1 дуоллар 73 солкуобайга тэҥнэһэринэн, омук массыынатын 73 төгүл ыардык атыылаһар. 2008, 2014, 2018 с. Арассыыйа сыаналаах кумааҕылара аллараа курулаабыттара, ол аата чэпчээбиттэрэ (обвал фондового рынка). Кэлиҥҥи 2018 с. муус устар 9 күнүнээҕи хампарыйыыга Арассыыйа баайын сыаната 820 млрд. солк. (биир күҥҥэ) түспүтэ. Б.Обама 555, Д.Трамп 264 саансыйаны Арассыыйа утары туттан, экономикаҕа улахан охсууну оҥордулар.
АХШ өссө улахан охсууну оҥорор былааннаах. Быйыл, кулун тутар 9 күнүгэр, Лондон ырыынагар Арассыыйа ньиэптээх хампаанньаларын акциялара аллараа курулаатылар, бары 10-26% чэпчээтилэр. Ол аайы солкуобай кыаҕа түһэр, табаар барыта омук киэнэ буолан нэһилиэнньэ кыайан атыыласпат, дьадайыыттан тахсыбат.
“Кыым” 2019 с. кулун тутар 14 к. “Үүт харчыта тоҕо эрэйгэ кубулуйда?” диэн ыстатыйаҕа Горнай Орто Сурт бааһынайа Е.Шамаев аахпытынан, биир туонна үүккэ 85 637 солк. ороскуотурар, 45 000 солк. дохуотурар эбит. 5 ынаҕыттан 8 туонна үүтү туттарар, ол аата сыллааҕы ороскуота 325 096 солк. буолан тахсар. Дьэ бу балаһыанньаҕа 15 солк. тугу быһаарыаҕай. Салалта маны билэр эрээри дьону булкуйан, 15-20 солк. тула куолулааһыны тэрийэр. Е.Шамаев улуус киинигэр медосмотрга айана 400 + 400 солк., эбиэтэ 300 солк. эбит. Барбыт күнүгэр төннөр, үүтүн иҥнигэһэ суох туттарар.
Оттон биһиэхэ бааһынай медосмотрга вертолёкка кэлэ-бара 8000 солк.төлөөн улуус киинигэр баран, ыйынан төннөн кэлэр. Бөһүөлэккэ үүтү туттарар пуун суох, онон дохуота суох. Барыта көҥдөй ороскуот. Аан бастаан, хотуттан-соҕурууттан тутулуга суох, үүтү туттарар пууннары үлэлэтэн ырыынагы тэнитиэххэ. Уматык ыарыттан билигин бөһүөлэктэр тулаларыгар 5 км иһинэн оттууллар. Уматыгы улуус кииниттэн тохсунньу — муус устар 10 к. диэри тиэммит оттуур, сайын хантан даҕаны уматыгы булбаккын. Субсидия харчытын сүөһүлээхтэр оҕолоругар, эмтэниигэ тутталлар, харчы оннугар ыанар ынах төбөтүгэр 400 л., биэҕэ 100 л. (холобурунан) уматыгы биэрдэххэ тэйиэс түөлбэлэр оттонуох этилэр, сүөһү биллэ эбиллиэхтээҕэ. Бу уматыгы сүөһүлээхтэргэ булгуччу босхо илдьэн бэриллиэхтээх. Манан тыа хаһ. салалтата дьарыктаныахтаах. Билигин кэлэр харчыны тыыра олороллор, ол сынньалаҥ буоллаҕа. Арассыыйа үрдүнэн биир даҕаны омук сылгы этин сиэбэтинэн (татаардар, Хапкаас олохтоохторо биэни сииллэр, ол аҕыйах) сылгы этин ырыынага суох, ол иһин сылгы дэлэйбэт.
Дьоппуоннар “суох” диэн тылы хаһан даҕаны туттубаттар, мичээрдииллэр, кэҕиҥнииллэр, уонна “бу дьыаланы үөрэтиэхпит, биллэриэхпит” дииллэр. “Кыым” хаһыакка ааспыт үйэ 90-с сылларыгар “Саха сылгытын дьоппуоннарга биирин 67 тыһ. дуолларга атыылыахпыт” диэн ыстатыйа тахсыбытын чуолкай өйдүүбүн. Дьоппуоннар онтон ыла кэҕиҥнии сылдьаллара буолуо. Оттон мраморнай эти сылгыны Монголияттан атыылаһан оҥорор буолбуттара быданнаата. Кытайдар Уренгой гааһын ылар дуогабарга 20-тэн тахса сыл илии баттаабакка сылдьан баран аккаастаабыттарын курдук. Онон, быстах баран кэпсэтэн кэлиини боппуруоһу быһаарыы курдук ылынар сатаммат.
Ааптар Саха сирин интэлигиэнсийэтэ Ил Дархан А.С.Николаевы кытта биир өйгө-санааҕа киирэн көмөлөстөҕүнэ сайдыахпыт диэн эрэнэр. Манна үөрэхтээҕи, бартыбыаллааҕы барытын интэлигиэнсийэ араҥатыгар киллэрии буолбут. “Кыым” 2020 с. ыам ыйын 7 к. нүөмэригэр тахсыбыт “Санаа сэргэтин тула” диэн ыстатыйаҕа бөлөһүөк В.Д.Михайлов: “дьиҥнээх интэлигиэн былааска сулууспалаабат, чунуобунньук буолла да интэлигиэн аатын сүтэрэр” диэбитэ. “Кыым” 2020 с. от ыйын 30 к. тахсыбыт “Саха национальнай интэлигиэнсийэтэ” диэн кимий?” ыстатыйаҕа Саха сирин билиҥҥи бириэмэмэтин чулуу дьоно интэлигиэнинэн ааттаммыттар. Ол гынан баран бу дьон бары араас дуоһунастарга саастарын тухары үлэлии, аатыра сылдьаллар, оҕолорун үрдүк дуоһунастарга кыбытан, дьиэлээн-тэрийэн, аны сиэннэригэр мөхсөллөр. Биллэн турар, бу дьоммут Виктор Данилович туруорар ирдэбилигэр эппиэттээбэттэр, этиэхтэрин ситэ эппэттэр, оҕолорун-сиэннэрин инникитэ, бэйэлэрин балаһыанньалара кинилэргэ кыаһы, туормас буолар.
Эмиэ “Санаа сэргэтин тула” ыстатыйаҕа Ангелина Шадринова-Суоһааны “интэлигиэнсийэ уһулуччу бэлиэтэ – норуот туһугар олоруу, норуот туһугар олоҕу толук уурарга бэлэм буолуу” диэн ирдэбилигэр ким даҕаны эппиэттээбэт. Оттон “билигин атын кэм” диэн ирдэбили түһэрэр хайдах даҕаны сатаммат.
Мин интэлигиэнинэн Абрам Пикензону билинэбин. Кини муусукаҕа талаана кыратыттан биллибитэ, искириипкэҕэ оонньуура. 1942 с. Кубань Усть-Лабинскай станицатыгар немецтэр дьону мунньан баран дьэбириэйдэри өлөрбүттэрэ, уол ийэтин, аҕатын ыппыттара. Уол эписиэргэ немецтии “искириипкэҕэ оонньуом этэ” диэбитэ. Эписиэр уолчаан тыыннаах хаалыан баҕарар дии санаан, көҥүллээбитэ. Муся (ийэлээх аҕата итинник ааттыыллара) “Интернационалы” оонньоон барбыта! Соһуйбут эписиэр абаран, бабыгырыы түһээт бэстилиэтинэн оҕону ыппыта. Бааһырбыт герой искириипкэтигэр салгыы оонньуу сатаабытын өстөөхтөр саба ытан тохтоппуттара. 11 саастаах уол кытаанах санаата мустубут дьону барытын сөхтөрбүтэ, кыайыыга эрэллэрин күүһүрдүбүтэ.
Интэлигиэн – академик Сахаров Андрей Николаевич, Социалистическай Үлэ Геройа (үс төгүл), Нобель бириэмийэтин лауреата, водороднай буомбаны айааччы. Сэриини утарбыта, үлэтиттэн аккаастаммыта, дьон быраабын көмүскээбитэ, ол иһин наҕараадаларын былдьаппыта уонна сыылкаҕа ыытыллыбыта.
Интэлигиэн Оконешников Василий Иванович 20 сыл устата олорор дьиэтэ, үлэлиир хоһо, хамнаһа суох наука туһугар өрүкүйэн үлэлээтэ. Кини арыйыылара хойут сүҥкэн суолталаныахтара.
Мин ааспыт сыл хас даҕаны ыстатыйаны “Кыым” хаһыакка ыыппытым, саараама, таһаарбатахтара. И.П.Пономарёв үүт харчытын, субсидиялар тустарынан суруйдаҕына “Кыым” бэчээттээн иһэр. Иван Петрович кыһыйан-абаран туран хоруупсуйаны саралаан (“Төрүт итэҕэйбэппин!” “Туймаада”, 2020 23.07) суруйарын “Кыым” таһаарбат. Оттон И.Н.Харитонов бу ыстатыйатын тоҕо таһаардылар, дьону булкуйдулар, ити мин, Халыма түгэҕиттэн хамсаабатах оҕонньор, ыйбыт алҕастарбын көрбөттөрө буолуо дуо, диэн боппуруос үөскүүр.
Дьэ бэркэ көрөллөрө буолуо эрээри, былааһы утары тоҕо барыахтарай, хамнастаах үлэлэрин, оҕолорун дьылҕаларын харыстыыр буоллахтара. Оччоҕо бу хаһыат салалтаҕа «күөх ачыкыны” кэтэрдэр, эрэдээксийэ эрэ интэриэһин араҥаччылыыр, норуокка кыһаммат буолан тахсар.
Бииргэ үөскээбит табаарыһым, сааһын тухары баартыйаҕа үлэлээбит бочуоттаах бэтэрээн хаһыаты отой аахпат эрээри, суруйарбын кэпсээбиппэр: “Оо, абалаах, урукку былаас эбитэ буоллар чыыбырҕаабыккын быһа үктүөм этэ”, – диэбиттээх. Мин курдуктары куолуһуттарынан, былааһы сүгүннээбэттэринэн ааҕар. Оттон сыыһалар-алҕастар кэмигэр көммөккөлөр, салалтабыт хайҕабылтан ордубакка хаарыаннаах судаарыстыбабыт самныбыта буолбатах дуо? Бу суруйуубар кураанах куолу, сымыйа дойҕох баар буоллаҕына ууран биэриҥ, билинэртэн куттаммаппын. Былаас олохтоох усулуобуйаны билбэт, сымнатыы, дуйдааһын кэпсэлинэн салайтарар буоллаҕына олоҕу муоһалыыр кыахтан тахсар. Оччоҕо дойдуга айгырааһын, аймыллыы саҕаланар.
Иннокентий
ОКОНЕШНИКОВ.
Орто Халыма.
tuymaada.ru
