Улуу Кыайыыны аҕалсыбыт, уһансыбыт, билигин аан дойду үрдүнэн саамай биллибит, аатырбыт ырыанан «Катюша» диэн буолар. Аатырбыт ырыаны кимнээх, хайдах айбыттарай уонна ким сахалыы тылбаастаабытай?
Бу ырыаны икки айар куттаах киһи: поэт Михаил Исаковскай уонна композитор Матвей Блантер айбыттара. Ити 1938 сыллаахха этэ. Кинилэр сыл саҥатыгар «Комсомольскай правда» редакциятыгар көрсөн билсибиттэрэ. Иккиэн оччолорго хайы-үйэ дойду үрдүнэн үчүгэйдик биллэн эрэллэрэ.
Поэт Михаил Исаковскай, кэлин улаханнык аатырыахтаах «Катюша» ырыа икки эрэ куплетын айан баран, салгыы кыайан бүтэрбэккэ, түмүктээбэккэ кумааҕыга суруйан баран хаалларбыт кэмэ этэ. Ону билбэккэ Матвей Блантер саҥа билсибит поэтыттан саҥа ырыа айаары хоһоонун көрдөөбүт. Онуоха киһитэ айан бүтэ илик хоһоонун туһунан кэпсээбит уонна И.Блантер көрдөһүүтүнэн ол айбыт икки куплетын эбэтэр аҕыс бастакы строкалары өйүттэн суруйан киниэхэ биэрбит.
Киһитэ ону ылан, бу ситэ айыллан бүтэ илик хоһоон ырыаҕа олус үчүгэйдик барсыахтааҕын өтө көрөн билбитэ. Итиэннэ Михаил Исаковскайтан маҥнай көрдөһөн, онтон кэлин киниттэн модьуйар кэриэтэ бу ситэ бүтэ илик хоһоонун хайаан да ситэрэригэр эппитэ. Киһитэ ону ылынан, сотору хас да барыйааннаах ол ситэри айбыт, бүппүт хоһоонун биэрбитэ.
Олортон, иккиэн сүбэлэһэн баран, дойдутун кыраныыссатын харабыллыыр эдэр байыаһы-пограничигы Катюша кыыс күүскэ таптыырын уоннаүүуутэрин туһунан уобарастаах ырыа барыйаанын талан ылбыттара.
Оччолорго дойдубут арҕаа да, илин да кыраныыссатыгар буорах сыта үчүгэйдик биллибит кэмэ тиийэн кэлбитэ. Ол курдук ыраах Испанияҕа советскай доброволецтар хайы-үйэ атын дойдуттан кэлбит интернационалистарын кытта фашистары утары аан маҥнай сэриилэспиттэрэ. Онтон илиҥҥи кыраныссаҕа Хасан күөл аттыгар биһиги пограничниктарбыт уонна сэриилэһэр чаастарбыт японскай самурайдары бэйэбит сирбитигэр үлтүрүппүт кэмнэрэ этэ. Онон сотору кэминэн улахан сэрии буолар тыына ыга анньан турара.
1938 сыллаахха сэтинньи ыйга Москваҕа Союзтар Дьиэлэригэр Колоннай саалаҕа буолбут элбэх киһилээх үөрүүлээх концерга аан маҥнай «Катюшаны» эдэр ырыаһыт Валентина Батищева оркестр тыыннаах доҕуһуолунан толорбута. Көрөөччүлэр ырыаны олус сөбүлээбиттэрэ уонна толороччуну бэйэтин «биис» хаһыынан үс төгүл ыҥыран толорторбуттара. Кэлин ырыаны Людмила Русланова, Людмила Красовицкая, Георгий Виноградов, Всеволод Тютюнник, Эдуард Хиль, Анна Герман уонна да атыттар ситиһиилээхтик толорбуттара биллэр.
Сотору «Катюшаны» дойду бүтүннүүтэ таптаан, сөбүлээн ыллыыр буолбута. Ол курдук ырыаны, профессиональнай, самодеятельнай хоровой коллективтар, армейскай ырыа уонна үҥкүү ансамбллара, филармония уонна эстрада артыыстара, бырааһынньыктарга, демонстрацияларга көннөрү боростуой үлэһиттэр уонна да атыттар сөбүлээн туран ыллыыр буолбуттара.
Онтон Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии сылларыгар бу ырыа өстөөҕү кыайар туһугар бүтүн советскай норуоту бииргэ сомоҕолообута, түмпүтэ. Ханнык да ыар сылларга «Катюша» кытаанахтары чиэстээхтик туоруурга бастакынан көмөҕө кэлэрэ. Бу ырыа таптаһар уоллаах кыыс эрэ буолбакка, хорсун буойун, Ийэ дойдуну истиҥник таптыыр бэриниилээх патриот, ханнык да ыарахаттартан, кытаанахтартан чугуйан турбат, кыайыыга өрүүтүн дьулуһар норуот туһунан ырыа буолбута.
Онон бу ырыа биһиэхэ улуу Кыайыыны уһансыбыта, аҕалсыбыта. Норуокка Кыайыы күнүн дьиҥнээх символа, бэлиэтэ буолар. Бу аан дойдуга киэҥник биллибит, норуот дууһатынан таптыыр «Катюша» ырыата чахчы да дьоллоох ырыа буолбута.
Аны бу ырыаны аан дойду үгүс государстволарыгар олус үчүгэйдик билэллэр. Холобур АХШ, Китайга, Гөрманияҕа, Францияҕа, Италияҕа, Грецияҕа, Сербияҕа, Японияҕа уо.д.а. дойдуларга. Итиэннэ ити дойдулар тылларыгар тылбаастаммыта быданнаата.
Балтараа миллиард нэһилиэнньэлээх Кытайга «Катюшаны» биһиги народнай ырыабыт диэн билиммиттэрэ ыраатта. Ырыаны бэйэлэрин тылларыгар тылбаастаан араас государственнай бырааһынньыктарга ыллыыллар, толороллор. Уонунан тыһыынча киһи кыттыылаах байыаннай парадтар «Катюшата» суох ааспат буоллулар.
Оттон ырыаны айбыт поэт Михаил Исаковскай уонна композитор Матвей Блантер кэлин норуот, партия уонна государство өттүттэн киэҥ билиниини ылбыттара, иккиэн дойду үрдүкү наҕараадаларынан бэлиэтэммиттэрэ. Ол курдук кинилэр иккиэн Ийэ дойдуларын иннигэр үтүөлэрин иһин бастакы уонна иккис степеннээх Сталинскай бириэмийэ лауреаттарынан буолбуттара, итиэннэ Социалистическай Үлэ Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ.
Онтон «Катюшаны» хаһан сахалыы тылбаастабыттарай? Ырыаны тылбаастаабыт киһинэн Россия Журналистарын союһун чилиэнэ, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ Михаил Капустин буолар. Ырыа тылбаастаммыт устуоруйата маннык эбит.
1940 сыллаах саас отой эрдэ, оччолорго республика ыччатыгар аналлаах «Эдэр большевик» хаһыат эдэр корреспондена Михаил Капустин сааскы ыһыыга колхозтар хайдах бэлэмнэнэн иһэллэрин хаһыакка сырдатар сорудахтаах өрүс уҥуор «Тахсыбыт сардаҥа» диэн элбэх үлэһит ыччаттаах колхозка тахсыбыт. Ыччаттар күүстээх үлэ кэнниттэн киэһэ аайы кыракый кулууптарыгар мунньустан көр-нар бөҕөнү тардар эбиттэр.
Биир киэһэ куораттан тахса сылдьар кыыс норуокка биллэр «Катюша» диэн ырыаны нууччалыы наһаа үчүгэйдик, мустубут дьон кэрэхсиир гына ылаан иһитиннэрбит. Ырыа кэнниттэн “бу ырыаны Дьокуускайга уонна да атын сиргэ ыччаттар таптаан ыллыыр буоллулар” диэбит. Итиэннэ ырыаны сахалыы тылбаастыыр киһи көстөр ини, диэн бэйэтин ис санаатын истээччилэргэ эппит. Ону мустубут дьон илэ хабан ылан: «Хата, бу комсомольскай хаһыат үлэһитэ кэлэ сылдьар эбит, киниэхэ ырыаны тылбаастыырыгар көрдөһүөҕүҥ. «Катюшаны» сахалыы ыллыыр наһаа да үчүгэй буолуо этэ, оҕолоор», – дэспиттэр.
Онуоха эдэр ыччат ити ырыаны сахалыы ыллыыр улахан баҕалааҕын илэ итэҕэйбит Михаил Капустин: «Көрдөһүүгүтүн толоро сатыам», – диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалбыт.
Командировкаттан Дьокуускайга төннөн кэлээт, М.Капустин киэһэ үлэтин кэнниттэн, эрэннэрбитин толорон, аны «Катюшаны» сахалыы тылбаастаабытынан барбыт. Ити туһунан хаһыат редакциятыгар бииргэ үлэлиир табаарыстара билбиттэр. Ырыа хайдах тылбаастанан иһэрин күн аайы интэриэһиргииллэрэ. Бары ырыаны тылбаастыырга сүбэ-көмө буолбуттара чахчы. Сахалыы тылларга, тезискэ бастакы истээччилэринэн да, көмөлөһөөччүлэринэн да бииргэ үлэлиир Калисфена Платонова уонна Лина Бурцева буолбуттар. Кинилэри «Катюшаны» сахалыы аан бастаан ылаабыттара диэтэхпитинэ киһи сыыстарбата буолуо. Өр соҕус бэйэлэрэ киҥинэйэн ыллаан баран, иккиэн ырыаны тылбаастаабыт Михаилы дэлби хаайаннар хаһыат ыам ыйын бастакы күннээҕи нүөмэригэр бэчээттэт диэн тылларыгар киллэрбиттэр.
Ити курдук 1940 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр, хаһыат бырааһынньыктааҕы нүөмэригэр «Катюша» ырыа сахалыы тылбааһа күн сирин көрбүтэ. Тылбаас оччотооҕу кэм ирдэбилинэн табыллыбыт этэ. Онон быйыл саас, ыам ыйыгар бу аан дойду үрдүнэн аатырбыт ырыа сахалыы тылбаастаммыта 80 сылын туолар. Ол кэмтэн ыла бу ырыаны сахалыы хас да көлүөнэ ыллаан кэллэ.
Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии саҕаламмытыгар саха хорсун саллааттара сэрии хонуутугар ырыа сахалыы тылын бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьыбыттара. Сэрии хонуутугар быыс-арыт буллаллар эрэ ыллыы, төрөөбүт төрөөбүт алаастарын, дьоннорун санаан өстөөҕү кытта кыргыһалларыгар күүс-уох, сэниэ ылаллара. Кыым хаһыат оччотооҕу үлэһитэ Анна Ивановна Тимофеева салллааттар көрдөһүүлэринэн ырыа сахалыы тылбаастаммыт 20-чэ экземплярын машинкаҕа бэчээттээн байыаннай чаастарга ыыппыт. Ол кэмҥэ тылбаастыырга улахан ирдэбил баар буолан сүрдээх эппиэтинэстээх эбит. Ордук тылбааһынан дьарыктанан эрэр эдэр дьоҥҥо. Онон буоллаҕа, ырыаны тылбаастаабыт Михаил Капустин кэлин бэйэтин ахтыытыгар ырыа ис хоһоонун тылбаастыырбыттан туттуммутум диэн аһаҕастык билиммитэ: «Ырыаҕа ылланарын курдук тапталтан ордук таҥара суох, таптал киһини үрдүк чыпчаалга тиэрдэр, сырдыкка угуйар», – диэн.
Ыстатыйам бүтүүтүгэр Михаил Капустин тылбаастаабыт «Катюшаны» ырыа сахалыы тиэксин толору бэчээтииллэригэр көрдөһөбүн.
Виталий СЛЕПЦОВ.
Катюша
Яблонялар, грушалар ситтилэр,
Устан киирдэ туман өрүскэ.
Катюша кыыс эмпэ сыыр үрдүгэр
Тахсан турда, сирэм күөх окко.
Тахсан турда, ырыатын анаата
Хорсун хотой саллаат уолугар.
Сүрэх үөрэр, суруктары ыытар
Күүтэр күндү доҕорун ахтан.
Оо, эн ырыа, кыыс кэрэ ырыата
Чаҕыл күннүү сиэттиһэ көтөн,
Ыраах границаҕа биир байыаска
Катюшаттан эҕэрдэтэ тиэрт.
Ол ырыалыын кыыс оҕо мичээрэ
Уолу үөрдэн бу көстөн кэллэ.
Ийэ сирин түһэн биэриэ суоҕа,
Онтон кыыһа таптал тыллыытын.
Яблонялар, грушалар ситтилэр
Устан киирдэ туман өрүскэ.
Катюша кыыс эмпэ сыыр үрдүгэр
Тахсан турда сирэм күөх окко.
