Бу Охотскай муораҕа тахсар гаас турбатын бырайыагын улахан тойон сэҥээрбит. Сүүһүнэн млрд. харчы тыаһа-ууһа сүрдээх буоллаҕа. Дойду тойоно Путин 2024 с. кэнниттэн барар буолла быһыылаах. Онуоха диэри олигархтар Путин доҕотторо “ордук” харчыларын батарар кыһалҕаҕа түстүлэр.
Россия ордубут кыра, улахан активтарын атыылаһан ылан 2024 с. кэнниттэн кыраныысса таһыттан да салайан үчүгэйдик олоруохтарын баҕараллар. Аны ол биһиги бырайыакпыт 2025 сылга тутуллан бүтүөн наада диэтилэр. Ыгым бириэмэ. Путин баарын туһаныахтарын баҕарар быһыылаахтар. Онон бу бырайыак оҥоһуллан, быйылгынан биһиги тойоммутунан илии баттанан хааллаҕына көҥүл буолла. Кимтэн да ыйытыҥ, дьүүллэһии барыа суоҕа.
Биллибит гаастаах сирдэр республика бас билиитэ буолбатах, федеральнай уонна чааһынай бас билиилэр диэххит, онон биһиги хайдах да туормастаһар кыахпыт суох диэххитин сөп. Ол гынан баран турба муниципальнай бас билии сирдэринэн барар, онон туормас баар буолуон сөп. Уонна бакаа республикалаахпыт, республика сокуоннарын туттуохпутун сөп. Ол-бу мүөттээх тыллары бөҕө этиэхтэрэ, дэриэбинэлэргитин гаастыахпыт, оскуола, балыыһа тутуохпут, олохтоох дьону үлэҕэ ылыахпыт диэхтэрэ. Охотскай муораҕа тахсыахпыт, үчүгэй буолуо диэччилэр эмиэ көстүөхтэрэ. Муораҕа таҕыстахпытына даҕаны тугу да тиэйэр-таһар бэйэбит баайбыт суох, барыта атыыланна.
Капиталист барыһы эрэ эккирэтэр. Онон сылыттан эриэх гааспыт тобоҕун көмүскүөхпүтүн наада. Манна Ил Түмэҥҥэ, ил дархаҥҥа эрэл суох. Олохтоох дьон бэйэбит көмүскэннэхпитинэ сатанар буолла. Бүлүү бөлөх улуустар салайааччыларыгар, олохтоохторугар эрэнэбит.
Билигин мин уоран Ил Түмэн Өлүөнэ муостатын тутуутун дьүүллэһэр мунньахтарыгар сылдьыбытым туһунан кэпсиим. 120 млрд. солк. суумалаах тутууну 1 чаас устата дьүүллэспитэ буоллулар. Ол биир чаастан чаас аҥаарын Бычков диэн киһи дакылаатын иһиттилэр. Чаас аҥаара дьүүллэһэн муҥнаннылар. Аҕыйах депутат тыл этэллэригэр “Айсен Николаев баар буолан муоста тутуллар буолла” диэн хайҕаатылар. Ким даҕаны бу муоста тутуллар миэстэтин, эскизнай бырайыагын ырытан көрбөтүлэр. Мин саатар күн аҥаара ырыталлара буолуо дии санаабытым күппүлүү барбыта. Саатар бу муостаны бырайыактыырга 1 млрд. солк. көрдөрбүттэрин ахта да сатаабатылар. Мунньахха бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Солодов баар этэ. Ол бүтэһиккэ тыл этэригэр бырайыактааһыны атын дьоҥҥо биэрбиппит буоллар 400-500 мөл. солкуобайга оҥорторуохпутун сөп этэ, туолка эрдэ илии баттаммыт, онон кыаллыбат диэбитэ.
Биһиги ил дархаммытыгар, Ил Түмэммитигэр 500-600 мөл. солк. харчы буолбатах быһыылаах. Ким даҕаны бу бырайыактааһын тоҕо ыараханай диир киһи суох буолан биэрдэ. Е.Борисов тимир суол, массыына сылдьар муостатын бырайыагын 300 мөл. солкуобайга оҥотторон турар. Онон 120 мөл. солкуобайдаах бырайыагы чаас аҥаара дьүүллэспитэ буоллулар. Били нууччалыыттан эргитэн аҕаллахха, биирэ даҕаны сымыыттаах киһи суох буолан биэрдэ.
Муоста тутуллар миэстэтэ отой сыыһа. Саамай харыы буолар сирин иннигэр уонна муоста икки өртүгэр муостаҕа кэлэр суоллар быһыт оруолун толорон үөһэ сытар дэриэбинэлэрбит сыл аайы ууга барыахтара. Олору көһөрөр балаһыанньа үөскүөн сөп. Аны Илин эҥэр 150 тыһ. киһитэ, куорат дьоно Аллараа Бэстээххэ 70 км курдугу эргийэн тиийэр буолаллар. Онон дьон муостанан сылдьыахтара суоҕа, ити сиринэн. Туһата суох муоста буоларыгар тиийэр.
Хата бу ыарыы туран, харчы кырыымчык буолан бюджет муоста тутуутугар харчы биэримиэн сөп. Олигархтар барыыс биэрбэт бырайыакка харчы укпаттар. Онон бакаа олорон эрэрбит буолуо, муостата суох. Биир көтөх кумааҕы бырайыакка биир млрд. солк. төлүүрбүт чуолкай.
Аны билиҥҥи ил дархаммыт үлэтин ырытан көрүөххэйиҥ. Дьокуускайга мээрдии олорон Сайсары күөлү ыраастаппыта. Кыра земснаряд киирэн 2 нэдиэлэ үлэлээбитэ. 20-чэ массыына буору таһаарбыта. Хомустаах өртүгэр чугаһаан да көрбөтөҕө. 60 мөл. солк. бардаҕа ол.
Мээрдээн олорон судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин быһыытынан группа “ВИС” диэн тэрилтэ куоракка 12 объегы 15 млрд. солкуобайтан тахса суумаҕа дуогабардаһан сороҕун оҥордо, сороҕун оҥоро илик. Объектар бэйэлэрин тутуллар сыаналарыттан 2,5 төгүл элбэх сыанаҕа тутуллаллар. Ол таһынан 5-6 сыл обслуживание диэн эмиэ элбэх сыанаҕа турар сууманы, тутуллан бүппүтүн кэннэ ылыахтаахтар. Биһиги тутааччыларбыт онно суохтар.
Аны туран муостаны эмиэ группа “ВИС” тутар буолла. Ил дархан дуогабарга бэйэтэ илии баттаппакка, экономика министринэн саҥа талыллыбыт киһинэн илии баттатта. Аны туран 18,5 млрд. солк. суумалаах Арктическай киин диэни эмиэ группа “ВИС” тутар буолла. Бэйэтин дьиҥнээх сыаната 7-8 млрд. солк. дииллэр. Тоҕо биһиги сыанатын 2,5 төгүл үрдэтэ-үрдэтэ туттарыахтаахпытый?
Бу маны Ил Түмэммит туох да ырытыыта суох аһардыбыта. Бюджекка 2024 с. диэри төлүүр график оҥорбуттара. Бу барыта республика бюджетыттан барыахтаах. Бу экономическэй кириисис иһэринэн бу объект тутуллара тохтуохтаах этэ буолуо да, тутуута саҕаланна, олбуора бүтэн эрэр. Олбуор иһигэр ордубут дьиэни көтүрэргэ 28 мөл. солк. төлөммүт. Аны свая саайыахтара. Ил дархаммыт Ил Түмэнинэн 600 мөл. солкуобайы урукку балык собуотун дьиэтин атыылаһарга аһартарда. 400 мөл. солк. дьиэтин атыылаһарга, 200 мөл. солк. дьиэ өрөмүөнэ Ыччат министерствота ылыахтаах. Аны ол дьиэбит “Алмаасэргиэнбаан” бас билиитэ эбит. Бу баан ким киэнэ буолара биллэр.
Судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин диэн хамсааһын Россия үрдүнэн бара турар. Бу олигархтар “ордук” харчыларын “сууйан” ылар албастара буолуон сөп. Аны туран маһы Забайкалье, Иркутскай уобалас сиригэр килэччи кырган баран, билигин Красноярскай кыраай сирин кэрдэ сылдьаллар. Сылга 47 млрд солкуобайдаах маһы кэрдэллэр, онтон кыраайга 1,5 млрд солк. быраҕан биэрэр үһүлэр. Анатолий Быков диэн киһилэрин тутан хаайдылар. Туормастаһарын иһин. Баайдар маҥалайдара туохха да туолбат.
Аны харахтарын Амма өрүс баһыгар хатаатылар, мас кэрдээри. 10 тыһ. солк. устааптаах, 1 киһи үлэлиир тэрилтэтэ аукциоҥҥа кыттан кыайар – 46 сыл устата маһы кэрдэргэ. Биһиги дьоммут маннык тэрилтэни тоҕо аукциоҥҥа киллэрдилэр? Хата аукцион дуогабара сыыһалаах диэн бакаа тохтуур буолла. Көннөрөн баран эмиэ киирсэллэрэ чуолкай. Амма оройуона, дьоно аукцион тохтотуутунан бүтэн хаалбакка, ойууру харыстыыр ньымалары күүскэ туруорсуохтарын наада.
“АЛРОСА” быйыл республикаҕа 16 млрд. солк. биэрэр буолла. Урут 70 млрд-ка диэри биэрэр эбит. Хайдах олоробут? Бюджет суотугар тутуллар суол оҥоһуута уонна урут саҕаламмыт объектары эрэ тутуохха наада, саҥа объектары саҕалыыр наадата суох. Арктическай киини эмиэ. Уопсайынан группа “ВИС” тэрилтэни республикаттан муус ураҕаһынан үүрүөххэ наада. Мин санаабар “АЛРОСА”-ны бу сылларга үлэтин кыччатан-кыччатан баран банкрот ыыталлара буолуо. Баайдар харахтара хатаммыта ыраатта. Приватизация ыытан баран үллэстэн ылыахтара. Дьэ онон республика банкрот барыахтаах. Уобалас буоларбыт буолуо. Тыыннаах эрэ буоларбыт туһугар кыра харчы быраҕан биэриэхтэрэ.
Бүтэһигэр, ил дархан Охотскай муораҕа тахсар гаас турбатын тутарга илии баттаатаҕына үлэтиттэн ууратар курдук үлэ барыан наада.
Михаил СТЕПАНОВ.
Павловскай.
tuymaada.ru
