Бастакы түбэлтэ
Былыр-былыргыттан сахаларга сэтинньигэ кыстыкка киирии түбүгэ-садьыга бүтэн, дьэ тыын ылан, сайыҥҥы ыһыах кэнниттэн дьон сэргэ түмсэр, мунньустар күүтүүлээх кэмэ – муҥха саҕаланар.
Хас эмэ нэһилиэктэн хомуллан, үс-түөрт муҥханы мунньан, икки-үс сыл сынньаппыт Улуу Эбэлэрин, сүүһүнэн ааҕыллар, ким туох көлөлөөҕүнэн араас дьон-сэргэ, оҕо-дьахтар бөҕөтө мунньустан, хонон-өрөөн сытан Тойон Муҥханы тэрийэллэрэ. Ол кэннэ үлэ-хамнас бөҕөнү көрсөн, Эбэлэрин иччитэ үчүгэй хараҕынан көрдөҕүнэ көмүс хатырыктааҕы кыайа-хото бултаан, үөрэн-көтөн тарҕаһаллара.
Дьэ манна буоллаҕа дии, быстыбат бырталаах, эстибэт сэниэлээх аатырбыт анньыыһыттар, сылайар элэйэр диэни билбэтэх тоҥ иҥиирдээх самахчыттар, иҥнигэһэ суох үтүмэх ыытааччылар, биллиилээх туона үктээччилэр, аатырбыт алгысчыттар бары кэлэллэр. Эр бэртэрэ, элик үтүөлэрэ, нырыыга турар кэрэ аҥаардары кытта харахтарынан хайҕаһан, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, билсии-көрсүү, олох оҥкулун охсуу саҕаланыыта. Муҥхаларын ийэтин толору эбэлэрин маанылаах баайын хостоотохторуна, тулуурдаах кытаанах илиилээх уолаттар, хастыы сүүр көмүс хатырыктааҕы тохтоло суох эспиттэрэ кэпсэлгэ-хайҕалга киирэр кэмэ. Бастыҥтан-бастыҥнар этэрбэс уллуҥун саҕа бөдөҥ собонон бэлэх-туһах анаталлара.
Биир дьыл Сиинэ Эбэ күөллэригэр, солоҕоттор тэрийбит муҥхаларыгар, биһиги Бэрдьгэстээхтээҕи алмааһы кырыылыыр собуот үлэһиттэрэ түөрт буолан, сэтинньи ый аҕыс күнүгэр «Тугут» диэн күөлгэ биир улахан муҥханы иккитэ түһэрэн, биирдии куул эмис бөдөҥ собону үллэһиннибит. Ол түүн күөлбүт үрдүгэр балаакканан хонон баран, сарсыарда эрдэлээн мас көтөрүн ытаары, тоҕус чыыһылаҕа төннөн истибит. Байанайбыт барахсан бэрсэн, оруобуна биирдии улардаах үөрэн-көтөн айаннаан, эмиэ эмис бөдөҥ соболооҕунан аатырбыт «Лаакыгыр» эбэни көс курдук ааспыппыт кэннэ, арай утары сыарҕалаах аттаах киһи айаннатан сэгэлдьитэн иһэр эбит. Иннилэригэр маҥан эриэн ыт сэлибирэйэр. Биһигини көрөн, киһибит суолтан туора тутан, тоҥуу хаарга туораан атын тохтотто.
Биһиги кэлэн ойоҕолоон баран, кэпсэтэ түһээри массыынабытыттан көтүөккэлэһэн түстүбүт. Арай били ыппыт ардыргыы түһэн баран, сыарҕатыгар отой чугаһатар эрэ санаата суох утары турунан кэбистэ. Биһиги ыттан куттана сылдьыахпыт дуо, утары бардыбыт. Ыппыт үрэ-үрэ атын анныгар киирэн хаалла. Онуоха ата барахсан “хайа бу хайдах буоллуҥ” диэбиттии ытын диэки туртаччы кырыаран хаалбыт кыламаннаах хараҕынан үчүгэй баҕайытык эргиллэн, кыҥнайа-кыҥнайа көрөр уонна өссө иҥэрсийэр. Биһиги сыарҕаҕа чугаһаары гыммыппытыгар ыппыт атын анныттан сулбу ойон тахсан, миигин сыыһа-халты хабыалаан төттөрү куоттарда.
«Бэйи, бу киһи тоҕо ытын буойбатый?» – дии санаан киһибит диэки көрбүппүт, сыарҕалаах хаһаайыммыт икки атаҕын аччаччы быраҕан, быар куустан, төбөтүн хоҥкутан баран хамсаабакка олорор, барбах бэргэһэтин уонна саал былаатын быыһынан тыынар салгына бургучуйар. Иннигэр, атаҕын икки ардыгар, куул быһаҕаһа эбиэс сиэмэтин куула тиэриллэн, ол ортотугар бытыылка моойо кылбайан турар, хата ханнык даҕаны хамсааһынҥа сууллубаттыы аҥаарыттан ордугар диэри батары анньыллан турар. Аттыгар курууската тутааҕыттан куулга сөп соҕус уһуннаах быанан бааллан сытар. Барыта дьоһуннук, эрэллик толкуйдаммыт дьыала буолан биэрдэ. Биһиги дьэ өйдөөн-дьүүллээн көрбүппүт, киһибит утуйан олорор эбит.
– Тыый доҕоттоор, киһибит итирик быһыылаах, сыарҕаттан сууллан хаалаарай? – дэһэ турдахпытына суоппарбыт Испиирэ:
– Киһибит бааллан олорор, – диэтэ. Онно эрэ өйдөөн көрбүппүт кырдьык киһибит строп-пакетынан синньигэс биилиттэн эринэн баран, сыарҕа икки ыллыгын үөһээ маһыттан бэрт үчүгэйдик бааллан олорор эбит. Кимин билээри чугаһыы сатыырбытын ыта букатын тыыннааҕын тухары, иччитин маныыр ытык иэһин эрэллээхтик толорордуу, кэлин атахтарыгар чохчойон, илин атахтарын уһаты ууран, аһыыларын килэтэн, харахтарыттан уордайбыт омунугар уот саҕылларга дылы гынар. Биһиги күүһүлэһэн туһа тахсыбатын өйдөөтөхпүт дии. Аны туран ыппыт биир доҕоро аппыт барахсан кэннин хайыһан туран, иччититтэн «һай-һат» кэтэһэрдии көрөн-истэн чөрбөҥнүүр. Дьэ онно эрэ өйдөөн көрбүппүт, аппыт муоһата отой даҕаны сыарҕа сыҥааҕын туорайыгар бэрт кичэллээхтик бааллан сылдьар эбит. Онон буоллаҕына, аттаах ыт бэйэлэрэ эрэ тиийиэхтээх сирдэригэр айаннаан иһэллэр эбит. Онно туран өйдөөтүбүт, бэҕэһээ киэһээ кимтэн эрэ истибиппит, Лаакыгыр Эбэҕэ муус аннынан илимнииллэрин, икки күнҥэ биирдэ кэлэн көрөллөрүн. Бу айанньыттар онно айаннаан истэхтэрэ.
Биһиги уонча миэтэрэ тэйэ түһэн баран тохтоон көрбүппүт, ат барахсан соруктаах баҕайытык суолугар киирэн сиэлэн сэксэлдьитэ турда. Кэнниттэн харабыллара, биһиги диэки кэннин хйыһан көрө-көрө сиэлэн кутуруга эйэҥэлии турда. Бу аата маннык айанныы үөрэммит, массыынаҕа суолун биэрэ үөрүйэх, хайа-хайалара тустаах эбээһинэстэрин кимнээҕэр да чуолкайдык толорор эрэллээх доҕоттор буолан биэрдилэр. Үүтээннэригэр тиийэннэр ат барахсан эбиэс хабан, ыт эмис собонон мааныланан хайҕаналлара дуу, өскөтүн хаһаайыннара бэйэтин аһыы аһылыгын аһары туттубатаҕына. Биһиги сөрү диэн сөҕөн, бэри диэн бэккиһээн, төбөбүтүн эрэ илгистэн кэбистибит.
Иккис түбэлтэ
Оҕо сылдьан Чурапчы оройуонун Хатылытыттан, Мырыла Амматын ходуһаларыгар түөрт сайын оттоон турабын. Дьэ онно Хоҥкуй өтөҕүттэн саҕалаан Хардьаҥаатта хочотуттан Олом хайатыгар тиийэ, көлө-илии биригээдэтэ диэн ааттаан, алта-сэттэ оҕо уонна үс улахан киһи оту кыайа-хото оттуур этибит. Оҕолор бэһистэн ахсыска диэри кылаас оҕолоро буолар этибит. Онно үксүн кэлин санаатахха тулаайах эбэтэр аҥаардас ийэ оҕолоро буоларбыт. Оччолорго билигиҥҥи курдук оҕоҕун, кыраҕын диэн кыһаллыбат этилэр.
Ол тоҕус көстөөх сирбитигэр, улахаттарбыт оттуур сэптэрин-сэбиргэллэрин тыраахтарга тиэйэн баран хаалаллара. Биһиги оҕолор сэттэ аты уонна биир оҕуһу миинэн, аҥаарбыт ыҥыыра суох атынан ортотугар хонон оттуур сирбитигэр тиийэрбит. Дьэ бу айаннаан иһэн, оҕолор буоллахпыт дии, талаҕынан саабыла быстан, кавалерия буолан, ким Кочубей, ким Буденнай, Чаппаайап буоларбыт, Махно да умнуллубат этэ, оннук оонньуу, мэниктии айанныырбыт. Мин бэһис кылаастан оттоһор буолан, оҕус сиэтээччиттэн от оҕустарааччыга тиийэ үүммүтүм. Онон бары даҕаны сылгыга сыстаҕас дьоммут. Оттон уонна оччотооҕу оҕо истигэнэ, толоругаһа, барыга-бары эппиэттээхтик сыһыаннаґара сүрдээх буоллаҕа дии. Бу 1962 сыл сайына этэ.
Саамай астынар аппыт, барыларыттан бөдөҥнөрө, күүстээхтэрэ Аҕыай диэн этэ. Кэлин икки сылга мин киниэхэ хаһаайыннаабытым. Кини куруутун от охсор косилкаҕа солбуллубат төрүччүт этэ. Төрүччүт диэн охсор косилка хотуурдаах өттүгэр көлүллэр ат. Косилка бу өттө нөҥүө өттүнээҕэр биллэ ыарахан буолар. Биир эбэтэр балтараа ыйынан төрүччүт ат ыран, быстан хаалааччы. Оччоҕуна уонча хонук сынньанар. Аҕыай эрэ бу үлэҕэ сайыны солбуллубакка туоруур этэ. Дьэ онон түөрт ат охсууга, икки ат мунньууга, биир ат солбудаһыкка, ол-бу быстах үлэҕэ, ыһык таһыытыгар ананар уонна биир оҕус от кэбиһиитигэр, бугул соһуутугар сылдьар.
Оҕуспут аата «Лаҥкыр» диэн этэ. Бу хап-хара дьүһүннээх, билбэт киһи салла көрөр улахан баҕайы оҕуһа. Дьэ ол гынан баран барахсаныҥ сытыары-сымнаҕас майгылаах сүөһү. Кини бу биригээдэ сылгыларын кытта хаһыс да сылын окко сылдьыһар буолан отой үөрдүһэн хаалан бииргэ мэччийэр. Аттар икки аҥы бөлөҕүнэн мэччийэ сылдьар буоллахтарына, отой ортолоругар улахан аҥаардарын кытта мэччийэ сылдьар буолар. Биһиги ону “Лаҥкыр ахсааны сэттэҕэ диэри билэр” диэн күлсэр этибит.
Киэһэ үлэлээн бүтэн отуубутугар төннөрбүтүгэр Лаҥкыры ким да мииммэт, онон муннун быатын муоһугар эрийэн баран ыытан кэбиһэбит. Оччоҕуна бэйэтэ сылгыларын батыһар, соҕотоҕун отой хаалбат. Мииммэт биричиинэбит биир, сороҕор отуубутугар тиийэ охсоору аттарбытын сиэллэрэн ылабыт. Дьэ манна буолааччы көөчөөн көрө. Аттар сиэллэхтэринэ Лаҥкыр муҥнаах үөрүттэн хаалымаары сиэлэн таҥкычахтанар, отой моонньоох баһа быста сыһаахтыыр. Төбөтүн киһи эрэ күлүөх курдук икки өттүгэр илгистэн, сыраана биир кэм ыһыллан иһэр буолаахтыыр. Онтон өссө өрө баран аттарбытын сүүрдэбит, оҕуспут муҥнаах туох даҕаны иһин соҕотоҕун хаалымаары аны сүүрэн, иһин тыаһа биир кэм «кулк-халк» бөҕө буолаахтыыр, хайа уонна бэрбээкэйдэрин уҥуоҕун тыаһа биир кэм лачыгыраан олорор буоллаҕа.
Ити боруоста күлсээри оҕуспутун дьээбэлээн биирдэ эмэ сүүрдээччибит. Оҕуспутун бары даҕаны олус таптыыр, маанылыыр этибит. Арыт кун оҕуспутун үс-түөрт буолан миинээччибит, сыбыдах аты ыраах сиргэ миинэр эрэй доҕор. Бастакы сылбар Лаҥкыр хаһаайына мин этим. Уон үстээх бэдик оҕус сиэтээччи уонна икки аҥаар көстөөх «Хахыйах» диэн сайылыктан түөрт хонукка биирдэ килиэп таһар этим. Кэбиһиигэ оҕуспунаан бугул таһабыт. Быыспар бугул түгэҕин харбыыбын.
Мин Саҥарбат Миитискэ диэн хаһан даҕаны ыал буолбатах сулумах сааһырбыт киһини кытта үлэлиибин. Киһим кэргэнэ, оҕото-уруута суох буолан эбитэ дуу, сүрдээх киҥнээх баҕайы киһи, биирдэ туохтан эрэ кыыһыран баран, тобус-толору уулаах солуурдары түҥнэритэ тэбиэлээн баран, саҥаттан уу бастарбытын өйдүүбүн. Арай биир күн от кэбиһэ сылдьан сыарҕаҕа бугул уган эрдэҕинэ, оҕуһум муҥнаах чугас турар бугулга хаамаачча буолан, бугулун Миитискэм сыарҕаҕа сыыһа анньан кэбиһээт, «уоппасымаат!» дии түһэн баран, оҕуһум муҥнааҕы тимир атырдьаҕынан буукка анньан «Кирк» гыннарда, оҕуһум сордоох өрө ыстаҥалыы түһээхтээтэҕэ дии. Аны онно сөп буолбакка атырдьаҕынан сискэ сырбаппытыгар мин оҕуспун көмүскэһэн икки ардыларыгар түстүм уонна “оҕуспун тыытыаҥ даҕаны бэйэҕин атырдьахтыам!” диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла.
– Бытааһах, чыыбырҕаан көр эрэ! – диэн баран аны миигин охсоору даллах гынан баран син туттунна уонна үөхсэ-үөхсэ бугул кэннигэр баран олорунан кэбистэ. Мин ытам аллайбытынан, оҕуһум моонньун имэрийэбин, хааннаах буутугар инчэҕэй от сэбирдэҕин уура сатыыбын, онтон төбөбөр баана сылдьар былааппынан хаанын сото сатаатым, куруутун инчэҕэй, тымныы муннун имэрийэбин, уонна ийэбин санаан ытаан бардым, Дьэ бу түгэн мин өйбүттэн-санаабыттан хаһан даҕаны умнуллубаттыы иҥэн хаалбыт.
Оттон аттар, аттар эмиэ син биир киһи курдук, араас-араас майгылаахтар-сигилилээхтэр. От оҕустарар кэммэр төрүтчүтүм Аҕыай кэккэлэһэ иһэр ата ситэри тардыспатаҕына моонньуттан хабыалааччы, оччоҕуна биирдэһэ эмиэ тэбис-тэҥҥэ түһүспүтүнэн бараахтыыр. Куруутун оннук гыммат, анарааҥыта ол аата биирдэ эмит ыксаан, холкутуйа түһээри гынан эрдэҕэ дии, ону Аҕыай тута билэн дьарыйар быһыыта. Маны таһынан Аҕыай барахсан ат аайы бэриллибэт кэрэ талааннаах. Кини дьоруоһут этэ. Ону даҕаны куруук дьоруолаабат, санаата кэллэҕинэ, сылайбакка сылдьар буоллаҕына, үүнүн арыый тардан баран атаххынан биллэр соҕустук ыга кыпчыйан баран соруйдаххына отой уларыйа түһэр. Төбөтүн өрө быраҕан, кулгаахтарын чөрөтөн, бэл диэтэр кутуругун кытта биллэр гына өрө көтөҕөн баран, чэпчэки баҕайытык уу дьоруонан түһүнэн кэбиһээччи. Бэйэтэ даҕаны сымнаҕас систээх сылгы барахсан дьоруолаабыта отой уунан устан иһэр курдук долгулдьуйа субуллар. Оттон баҕарбат буоллаҕына үүнүн былдьаһан хам ытыран баран, буолумматын биллэрэн баһын булкуйааччы.
Аны туран биир ат куруутун саһар идэлээх этэ. Түүнүн үөрүн кытта мэччийэр, оттон хайдах сарсыарда буолла даҕаны аттары сылгылыы бардахха бу ат суох буолар. Ханнык эмит күлүк сиргэ, үөт анныгар эбэтэр чугас ойуур баар буоллаҕына онно саһан кирийэн аҕай турар буолааччы. Дьөрү диэн төбөтүн даҕаны хамсаппат. Оттон сайыҥҥы сылгы бүгүлэхтээн баһа быстыах курдук буолааччы дии, бу түгэҥҥэ кини оннук гыммат, бэл диэтэр кутуругун даҕаны хамсаппакка, булбаталлар ханнык диэн тураахтаатаҕа дии. Ол иһин бу аты ырааппатын диэн, илин атахтарын бууталаан кэбиһэр этибит. Атын аттары адаҕалаах ыыталааччыбыт. Аны тутаары быаны үрдүгэр быраҕаары гыннахха кэннинэн буола сылдьан тэбэрэ. миинээри гыннахха ытырара бэйэтин киэнэ. Күүстээх-уохтаах төрүтчүт ат буолан тулуйар этибит.
Дьэ бу тыа сирин аттара барахсаттар кыһыннары-сайыннары көлүүргэ сылдьар буоланнар, отой эстэн-быстан охтон хаалар түбэлтэлэрэ эмиэ баар буолаччы.
Биир оннук курус-хомолтолоох түбэлтэ оҕо эрдэхпинэ буолбутун өйдүүбүн. Бу түбэлтэ 1958 сыл сааһыгар буолбута. Оччолорго мин ийэм Чурапчы Болтоҥотугар учаастактааҕы балыыһаҕа тиэх.үлэһитинэн үлэлиир этэ. Бу балыыһа биэс-алта куойкалаах, үс оһоҕунан оттуллар дьиэ, биһиги онно үрдүттэн олоробут. Ийэм дьиэ сууйар, ас астыыр, таҥас сууйар, оһох оттор. Мин аҕыстаах улахан киһи сүрүн көмөлөһөөччүтэ буоллаҕым дии. Хайа уонна түөртээх уонна иккилээх бырааттарым мин көрүүбэр-истиибэр бааллар. Аҕабыт кыра уол тоҕус ыйдааҕар ыалдьан өлөөхтөөбүтэ. Оччолорго бу балыыһаҕа сэбиэдиссэйинэн уонна биэлсэринэн Нуойаба Өлөөнө үлэлиирэ. Аҕатын аатын өйдөөбөт эбиппин. Олус үтүө, аһыныгас майгылаах барахсан этэ. Ийэбитигэр биһиги биэс иитимньи буоллахпыт дии. Онно олустук көмөлөһөр этэ.
Биир күн “Чурапчыттан бородуукта кэлэр, ону кэтэһэн, көрсөн, таһынааҕы ампаарга сүөкэтээр” диэн ийэм солото суох буолан дуу, эбэтэр ханна эрэ бараары дуу миигин соруста. Мин түннүккэ туран маныыбын, тулуйбакка таһырдьа тахсан кулгааҕым тыаһыар диэри тура сатыыбын. Онтон дьэ сыарҕалаах аттаах киһи үрэҕи туораан, биһиги диэки иһэрэ көһүннэ. Мин таҥна охсоот сүүрэн тэлэмээттэнэн тиийэн, сыыр анныгар кэтэһэн турдум.
Сыарҕаҕа батарынан кууллаах бурдуктар, араас дьааһыктар бөҕө өрөһөлүү тиэллибиттэр, ол үрдүгэр тулууптаах уонна өйдөөн хаалбытым улахан баҕайы хамсатын туора уоппут биир киһи багдаллан олорор. Маҥан ат барахсан дэлби тиритэн, уу-билик буолан мэктиэтигэр үрүҥ бэйэтэ хараарбыкка дылы буолбут. Били сыырга кэлэн ат барахсан өрө батыччахтаан тахсан сыыр үрдүгэр тиийэн иһэн сыарҕалаах таһаҕаһын кыайбакка, икки кэлин атахтарынан тэҥҥэ түһүөлээн көрөн баран төттөрү батыччахтаан түстэ.
Били киһи дьэ сыарҕатыттан ыадастан түһэн, атын үүнүттэн сиэтэн сыырдарын иккистээн дабайдылар. Ат муҥнаах бу да сырыыга сыырын кыайан тахсыбакка, хаста даҕаны тобуктаан ылаттаата уонна эмиэ төттөрү күккүрээтэ. Дьөһөгөй оҕото барахсан туох баар уҥуоҕа-сүһүөҕэ барыта тип-титирэс буолан, айаҕыттан үрүҥ күүгэн аллан, баһын умса туттан хаары хабыалыы сатаахтаата даҕаны хомуута мэһэйдээн хаарга мунна даҕаны тиийбэтэ. Саатар онно сиһин быатын холкутатан баран хаары хаптарбат эбэтэр таһаҕаһыттан көҕүрэппэт киһи буолан биэрдэ. Хата атын муоһатын илиитигэр эринэн баран ордугун киһи төбөтүн саҕа болчуок курдук баайталаан баран били сордооҕу үлтү кулаан эмиэ сыырдарыгар өрө тиргиллэн кэллилэр.
Бу да сырыыга сыырдарын аҥаарын эрэ таҕыстылар, ат барахсан кыратык иҥэрсийэр курдук гынаат суулан түһэн баран түөрт атаҕын тыыллыы тэбинэн кэбистэ. Дьэ мантан саҕаланна эбээт, сиэргэ баппат сидьиҥ быһыы, ааттаах таһыыр. Били бириһиэн муоһа киһи төбөтүн саҕа сомоҕотунан аты ханна түбэһиэх, били киһи аҕылыар диэри үлтү кырбаата, ат турар санаата суох, хайаа даҕаны диэбиттии, хас оҕустаҕын аайы өрө дьигиҥнии сытаахтаата. Аттаах киһибит манан сөп буолбакка, чугас турар от күрүөтүттэн бүтэй тоһоҕотун аҕалла уонна миигин аты көнтөһүттэн өрө тардарбар дьаһайда. Мин буоллаҕына, бу киһиэхэ көмөлөһөөрү буолбатах, ат муҥнаахха көмөлөһөөрү хап-сабар көнтөһүттэн ылан өрө тарда сатаатым.
Дьэ ол кэнниттэн аны бүтэй тоһоҕотунан биллиргэччи кырбаан барда, аппыт барахсан үрүҥүнэн көрө-көрө дьигиҥниир эрэ. Хаста даҕаны моонньуга охсуталаабытын кэннэ, ат эрэйдээх муннунан хаана барда. Мин баччаҕа диэри маннык кэрээнэ суох быһыыны көрбөтөх киһи, тоҕо эбитэ буолла, арааһа таһаҕаспын балыыһабар илтэрээри тула хаама сырыттым. Ол икки ардыгар хас да киһи кэлэн, сылгы ыран, быстан сытыммыт буоллаҕына туох да ааттаах киһитэ туруорбат дэстилэр.
Онуоха “дьэ бэйиккэй, хайабыт буолар!” диэн били киһи бэриммэт. Сыарҕаттан сүгэтин ылан били күрүөттэн мас мастаан уот отунна. Туохха уоттаммытын мин кыайан өйдөөмнө турдахпына, киһибит умайа сылдьар маһы ылла даҕаны, ат муҥнаах кутуругун арыйа тардаат, били уоттаах маһын ат эмэһэтигэр батары саайбытыгар аппыт сордоох куһаҕан баҕайытык сарылаабытынан ойон тураахтаата. Сонно тута, били кэлбит дьону көмөлөһүннэрэн, сыарҕаны анньан айдааннаах сыырбытын дьэ таҕыстыбыт. Ол тиийэн таһаҕаһы сүөкүүр кэмҥэ, мин акка чугаһаан имэрийээри гыннахпына, охсоору гынна диир быһыылаах, отой өрө мөхсө түһээхтиир. Быһыыта киһиттэн куттанан, кута-сүрэ тостон сылдьар көлө быһыылаах этэ.
Өбүгэлэрбит барахсаттар арааһа ол иһин этэн эрдэхтэрэ: “Ат хаһаайынын күн аайы кэһэтиэх буолар да, сарсыарда аайы умнан кэбиһэр”, – диэн, Бу өс хоһооно дьөһөгөй оҕотун көмүскүүр-харыстыыр сыаллаах-соруктаах, маннык хаҕыс майгылаах дьоҥҥо анаммыт буолуохтаах дии саныыбын.
Өссө биир түгэни ахтыахпын баҕарабын
Мин убайым Гоголев Валентин Павлович, Саха АССР национальнай ыстаныыларын спордун маастара, учуонай зоотехник идэлээх, хомуньуус бөҕө киһи, онон сотору-сотору араас оройуоннарга көһөрөн иһэллэрэ.
Бу да сырыыга оннук буолла. Чурапчы Мындаҕаайытыттан, Амма оройуонун Солобудатыгар соҕотуопка иниспиэктэринэн ананан көһөр буоллубут, мин онуһу саҥа бүтэрэн, дьоммун кытта барсар буоллум. Ол саҕана дьиэ тэрилэ билигиҥҥи курдук истиэҥкэ миэбэл суох этэ. Онон биир «Урал» массыынаҕа дьиэбит тэрилин уонна биир ынахпытын тиэнэн, үс уол эмиэ үөһээ куусапка миэстэ оҥостон Чурапчынан, Бэстээҕинэн Аммалаатахпыт дии. Ынахпыт уулаах. Борооскутун субайдарга хаалларан баран күһүн кэлэн ылыахтаахпыт. Бу саас суол эрэ сабыллыан иннинэ этэ.
Солобудаҕа тиийэн, уруккута Холкуоһунай, билигинҥитэ Сахаачча аатынан «Николай Захаров» улууссаҕа, икки кыбартыыралаах дьиэҕэ аҥаарыгар түстүбүт. Хата дьиэбит хотонноох эбит. Онон сотору соҕус буолан баран ынахпыт төрөөтө. Оҕото тыһы буолан үөрүү бөҕөбүт. Ыһыах саҕана тарбыйахпытын дьон тэлгэһэлэригэр ыытан мэччитэрбит. Биир күн тарбыйахпыт күрүөттэн тахсан баран хаалбыт. Күнү быһа көрдөөн булбатыбыт, ыт туппута буолуо диэҕи оннук сурах-садьык иһиллибэтэ, киэһээ ыамҥа аны ынахпыт кэлбэтэ.
Дьэ түптэ-түрүлүөн бөҕө буоллубут. Мин ИЖ-Планета-2 матасыыкыллаахпын, онон үс күнү быһа көрдөөн булбатым. Аны сылдьар ыырбытын кэҥэтэн уонча хонук көрдөөммүт отой ытыспытын соттон кэбистибит. Ынах оҕотун илдьэ дойдулаабыта буолуо диирбитин, массыынаҕа тиэллэн кэлбит сүөһү, барар суолун билбэт диэн, дьон отой булкуйан кэбистилэр. Дьэ кырдьык даҕаны «сүтүктээх сүүс аньыылаах» дииллэрин эппитинэн-хааммытынан биһиги биллибит, Араас куһаҕан санаа, этии араас барыйаана барыта ырытылынна. Ыксааммыт оройуон хаһыатыгар биллэрии биэрдибит. Арай туран нэдиэлэ курдук кэм ааспытын кэннэ Сулҕаччыттан төлөпүөннээтилэр.
– Сүтүктээх сүөһүгүт манна сылдьар, тарбыйаҕын хаайан туруорабыт, отой тула көтө сылдьан маҥыраан тулутарын ааста. Эмиийэ маститтыа диэммит ыы сылдьабыт, кэлэн ыла охсуҥ, – диэн буолла.
Биһиги үөрүүбүтүттэн өттүкпүтүн үлтү түһэ сыстыбыт. Хомунан-тэринэн бырааппыныын Оппуонньалыын сатыы бардахпыт дии. Тиийбиппит биһи ынахпыт буолан, харыс хамсаан, сүөм үрдээн, ынахпытын сиэтэн дьиэбитигэр кэллэхпит дии. Бу кэнниттэн ынахпыт үүтэ тардан хаалла диэн ийэм айманар этэ. Ол кэннэ ийэбит барахсан тахсан ынаҕын моонньуттан кууһан туран:
– Хайдах маннык сатаммат дьыалаҕын оҥостоҕун? Бу аата бу дойдуну сбүлээбэккэ маннык быһыыланнаҕыҥ, чэ, хаһан да хайыахпытый, сааһыҥ да ыраатта, – диэн баран, былаатын уһугунан хараҕын сотто-сотто дьиэтигэр киирэн хаалбытын өйдүүбүн.
Күһүн ынахпытын олохтоох ынахха, идэһэҕэ туттар дьону кытта атастаһан кэбистэхпит дии. Дьэ бу кэнниттэн мин төбөбөр эҥин-араас санаалар киирэллэр. Бу биир өрүс кытыла эбээт, ото, уута эмиэ биирдиҥи соҕус ини, туга сатаммакка «Элэмэччибит» барахсан күрүү сатаата? Уонча сыл көрбүт-истибит иччитин быраҕан, төрөөбүт, улааппыт төрүт буора, дойдута тардан, бииргэ улааппыт, бииргэ мэччийэр үөрүн уонна оҕотун ахтан-санаан, тарбыйаҕын кэтээн-манаан мүччү туттаран күрээтэҕэ дии. Уонна хайдах тапталлаах, таттарыылаах дойдум манан баара буолуо диэн билэн, Амманы бата, быһалаан айаннаабыта буолуой? Дьэ, буолар даҕаны эбит…
Сахабыт сирин тыйыс айылҕатыгар бэйэбит курдук тулхадыйбат тулуурдаах, өҥүрүк куйааһыгар, араас сайыҥҥы, күһүҥҥү үөнүгэр-көйүүрүгэр, кыһыҥҥы баранан быстыбатах бытарҕан тымныытыгар, олох туһугар туруулаһыы диэн тугун-ханныгын былыр-былыргыттан бэйэбитин кытта тэбис-тэҥҥэ эттэринэн-хааннарынан билбит эрэллээх доҕотторбут, дьиҥнээх саха боруодалара – дьөһөгөй оҕолоро, хороҕор муостааҕа, саха лаайка ыта баар буоланнар, кырдьыга даҕаны, саха омук баччаҕа кэлбитэ мөккүһүллүбэт чахчы буоллаҕа эбээт!
Дьэ бу барахсаттарбытын билигин кэлии сылгы, ынах сүөһү, туга-ханныга биллибэт араас боруода барамайдарга булкуйан, дьиҥнээх бэйэбит төрүт боруодаларбытын сүтэрбэтэх киһи баар ини…
Михаил ГОГОЛЕВ
—Долгун.
