Бу сайын «Кыым» хаһыат сонун ыстатыйаларынан сөхтөрдө. Хаһыат В.А. Штыров В.В. Путин бэлиитикэтин күүскэ утарыытын бэчээттиэҕэ диэн өйбүтүгэр суоҕа. Ааптарга туох ааттаах хорсун санаа киирдэ, эбэтэр салалта уоппускаҕа барбытын туһанна дуу? В.А. Штыров В.В. Путины уруккуттан буулуур, өссө 2017 с. ыам ыйын 18 күнүгэр өрө тутуллубат суруналыыс А. Проханов «Завтра» диэн хаһыатыгар улахан кириитикэни бэчээттэппитэ. В. Штыров – Россия биир биллэр баайа (3,6 млрд. солк. – “Алроса” аахсыйаларынан, хамнаабат баайынан), туохха наадыйыаҕай, эрэннэриллибит улахан дуоһунаска тиксибэтэх абата быгыахтаан эрдэҕэ. Кини Саха сирин алмааһын, көмүһүн, ньиэбин , гааһын, чоҕун, тимир суолун чааһынай илиигэ биэрбитинэн биллэр. Ити сыалга кинини Кириэмил Саха сиригэр президенинэн анал туруорбут киһитэ. Штыров хомойоро өйдөнөр – Кириэмил сыалын ситэн баран эргийэн кэбистэ, киниэхэ федеральнай дуоһунаһы биэрбэтэ.
«Кыым» 20.08.2020 нүөмэригэр «Көмүс: ким интэриэһигэр?» диэн ыстатыйаҕа бэрт килбиктик… «Биһиги былааспыт олигархтар, миллиардердар интэриэстэрин буолбакка, бастатан туран, олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин көрүө диэн эрэнэбит» дэниллибит. «Былаастан ирдиибит» диэхтэрин ил дархантан куттаналлара сыттаҕа. Ньиэп, гаас атыыта нэһилиэнньэҕэ туһалыыра аҕыйах. Итилэри атыылаан Арассыыйа 2016 сылга 4 трлн.солк. (баррель ньиэп сыаната 42 дуолларынан) дохуотурбута. 2000-2008 сс. баррель ньиэп сыаната 50-140 дуолларга, 2009-2015 сс. 60-110 дуолларга өрө кыырайбыта. 1999-2016 сс. Арассыыйаҕа ньиэптэн, гаастан 175 трлн.солк. (3 трлн. дуоллар) киирбитэ. Бу баай-дуол ханна барда диир буоллахха, эппиэтэ судургу. Бу кэмҥэ үөскээбит Арассыыйа 114 миллиардерын (дуолларынан) уопсай баайа 454 млрд. дуоллар буолла, бары кэриэтэ ньиэптэн, гаастан байбыттара. Арассыыйа 246 000 дуолларынан миллионердаах, бары сиртэн хостонор туһалаах баайы супту уулаан байдылар, ыга ылбыттарын ыгыстар санаалара суох. Арассыыйа нэһилиэнньэтин 1% дойду баайын 75% бас билэр. Дьэ уонна ким «Кыым» эрэйдээх сибигинэйэрин истиэҕэй, хаһыатчыттар суруйан баран куттанан салыбыраан олороллоро буолуо да буоллар.
«Кыым» 06.08., 20.08.2020 с. нүөмэрдэригэр «Иккис Сталин эргийэн кэлиэ дуо?” диэн В.Н. Степанов күүтүллүбэтэх ыстатыйата бэчээттэннэ. Ааптар билиҥҥи хаһаайыттартан кэлэйбитэ, айаҕалыы сатаан, Сталиҥҥа, ураты күүстээх энергетикалаах салайааччы диэн, тиийбитэ көстөр. Биллэн турар, бириэмэ атын, Сталин салайар ньымалара бүгүн хайдах даҕаны кыаллыбаттар, кини саҕана демократия сыта да суох этэ. Билиҥҥи иһитиннэрэр, биллэрэр технология, өй-санаа сайдыыта улуу тиран дойдуну хаанынан уһуннарыытын, мөлүйүөнүнэн дьону кыргыытын хайдах даҕаны таһаарбаттар. Владимир Николаевич А. Караулов биллиилээх дьону: РФ бэчээтин урукку миниистирэ М. Полторанины, академик В. Жуковы, устуорук Е. Спицыны кытта төгүрүк остуолга кэпсэтиитин ырыппыт. Кини М. Полторанин «Сталин курдук киһи кэлэн дойдуну түммэтэҕинэ аан дойду адьырҕалара Сибиир өттүн чаас-чаас тырыта тыытан үллэстиэхтэрэ” диирин кытта сөбүлэһэр. Маны ким ылыныаҕай, В. Путин модун ядернай куйахха тирэнэр өһөс майгытын билэн туран? Путин да кэнниттэн сымнаҕас, аан дойдуга барытыгар биһирэтиэх былааска кэлбэтэ буолуо. Миллиардердар, олигархтар кинилэр интэриэстэрин көмүскүүр, Сибиири тырыта тыыттарбат тимир-тамыр эрэти булан туруоруохтара, ол баҕас эрэбил. Улахан ааттаах дьон кэпсэтиилэригэр кыбыллар сыыһа-халты сыанабыллар дьону бутуйар туруктаахтарынан кэккэ санааларбын суруйары наадалааҕынан ааҕабын. Ырытааччылар бары Сталин соҕотох дойдуга социализм туругуруутун ситиспитэ, В.И. Ленин, социализм соҕотох дойдуга кыаллыбат, диэбитэ сыыһатын дакаастаабыта, диэбиттэр. Сэрии кэнниттэн ССРС социализм дойдуларын Арҕаа Европаҕа, Азияҕа, Соҕуруу Америкаҕа тэрийэ, өйүү сатаабыта. Сталин өлбүтүн кэнниттэн 40 да сыл тиийбэккэ сэбиэскэй дойдубут самныбыта, аан дойдуга социализм систиэмэтэ ыһыллыбыта. 40 сыл – устуоруйа кээмэйигэр чыпчылыйар кэриэтэ, оннук кылгас. Бириэмэ В.И. Ленин эппитэ сөптөөҕүн көрдөрдө.
М. Полторанин гражданскай сэрии кэнниттэн дойдуга НЭП киирэн туһалаабатаҕа диирин утарабын, сыыппаралар атыны кэпсииллэр.
Бу киһи баартыйа кистэлэҥ архыыбын көрбүт, үөрэппит анал хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ буолар. Кини, Швейцария бааныгар Ленин, Каменев, Зиновьев, Дзержинскэй ааттарыгар 170 – нуу мөл. франк, атын да салайааччылар бэйэлэрин ааттарыгар өлгөм харчылаахтарын Сталин булан төнүннэрбит диир. Өлбүт дьон (Ленин, Дзержинскэй) харчыларын хайдах даҕаны төнүннэрэр кыаҕа суох. Ленин харчыта (5 франк, билигин 12 буолбут) билигин даҕаны сытар дииллэр. Троцкай АХШ-гар 1 млрд. дуоллары уурбутун төнүннэрэн эрэ баран кини дойдуттан барарын көҥүллээбит. М. Полторанин этэринэн, Сталин кыраныысса таһыттан төнүннэрбит 5 млрд. көмүс солк. харчынан дойдуга индустриализацияны ыыттарбыт. Олох сымыйа. Бастакы пятилеткаҕа 1500 араас тутуу ыытыллыбыта: Днепрогэс, Запорожсталь, Турксиб, Магнитка, Беломорканал, 50 куорат (50-250 тыһ.нэһ.), СТЗ, ХТЗ, ЧТЗ, АТЗ (тыраахтардар, тааҥкалар), МАЗ, ГАЗ (массыыналар), сүүһүнэн собуоттар, фабрикалар. Ити сылларга ССРС тас дойдуларга, бааһынайдартан ньылбы хомуйан, 3,5 мөл.т. бурдугу, 47 тыһ.т. эти, 54 тыһ.т. балыгы атыылаабыта, ол содулугар, кураан суоҕа да буоллар, 7 мөл. киһи хоргуйан өлбүтэ (голодомор), 30 мөл. киһи быста дьадайбыта. Судаарыстыба бастакы пятилетка тутууларыгар 64,5 млрд.солк. ороскуоттаабыта. СТЗ (Сталинград тыраахтар оҥорор собуота) АХШ-гар тутуллубута, собуот өһүллэн 99 хараабылынан тиэллэн кэлэн таҥыллыбыта. Соҕотох ити тутууга баһаам ороскуоттаннаҕа.
1917 сылтан тиһигин быспакка бассабыыктар ис сэриигэ туруммуттара: гражданскай сэрии, кулаактар, урукку үрүҥнэр, ыраахтааҕы саҕанааҕы интэлигиэнсийэ, сэбиэскэй былааһы утарааччылар, омук үспүйүөннэрэ, таҥара дьиэтэ (147 тыһ. аҕабыыттан 120 тыһ. ытыллыбыт, 67 тыһ. таҥара дьиэтиттэн 300 хаалбыт) – И.В.Сталин норуокка кинини, сэбиэскэй былааһы утарааччылары барыларын эрэпириэссийэлиир, хам баттыыр ынырык былааны ылыммыта. Ити ыар алдьархай буруйдаммыттар дьонноругар, оҕолоругар кытта дьайан, норуот иэдээнэ диэлийбитэ. ССРС нэһилиэнньэтин 80-тан тахса бырыһыана бааһынай этэ, көҥүл бааһынайы үүрэ сылдьар кыаллыбатын ити сыллар көрдөрбүттэрэ. Бурдугу күүс өттүнэн былдьааһыны утаран соҕотох 1930 с. 13453 бааһынайдар утарсыылара (ол иһигэр 255 саалаах бастаанньалар) буолбута, итиннэ 2,5 мөл. бааһынай кыттыбыта. 6 мөл. бааһынай кулаактаммыта, олортон 4 мөл. көскө ыытыллыбыта. И.В. Сталин бааһынайдары холкуостарга холбоон кытаанах хонтуруолга ылар санааламмыта. Бастакы пятилетка түмүгүнэн, 700 тыһ. тыраахтар оҥоһуллан холкуостарга кирэдьиит бэриллибитэ улахан төһүү буолбута.
М. Полторанин И.В. Сталин 1936 с. ССРС төрүт сокуонун бэйэтэ суруйбута уонна дьэ сокуоннайдык салайара ситиһиллибитэ диир.
Кини дойду Конституциятын сирэйэ-хараҕа суох тэпсибит салайааччылартан уһулуччулаахтара буолара буолуо. Сталин 1936 с. Конституциятын 127-с ыстатыйата «Гражданам СССР обеспечивается неприкосновенность личности. Никто не может быть подвергнут аресту иначе как по постановлению суда или с санкции прокурора» диэн ыйарын үрдүнэн дойду салайааччыта бэйэтинэн партия 1937 с. от ыйынааҕы Пленумугар “Тройка” диэн дьону суута-сокуона суох ытар (высшая мера наказания) уорганы тэрийбитин ыстатыйа ааптара биһирээн суруйар, утарарын биллэрбэтэх. Сталин барахсан Р. Эйхе, Н. Хрущев, уо.д.а. “киэҥ салалта” ыкпыттарын быһа гыммакка эрэпириэссийэлэри көҥүллүүргэ тиийбитэ диэн ааспыт үйэ 80-с сылларыттан күүлэйдиир дойҕоҕу М. Полторанин бу кэпсэтиигэ эмиэ сыбаабытын ааптар Сталины «сырдатар» сүрүн куоһур оҥостор. И.В. Сталин былааспын сүтэриэм диэн олус куттанара олохтоох этэ, утарааччы элбэҕэ. Олору кытта тылынан быһаарсарын буолбакка, өлөрөн, хаайан, утары туруортаан туоратарын ордорбута. Манна атын көрүүлээхтэр, былаастан атаҕастаммыттар, сыыһаны-халтыны ыйааччылар, былаас, партия туһунан араас сураҕы тарҕатааччылар – биир тимир сиппииринэн олох суолуттан быраҕыллыбыттара. Сталин партия норуоту кыдыйар, куттуур бэлиитикэтин киэҥ далааһыннаабыта. 1918 с. олунньу 18 күнүгэр В.И. Ленин илии баттааһыннаах СНК (Совет Народных Комиссаров) “О введении внесудебных расстрелов”, аҕыйах хонон баран “О красном терроре” диэн уураахтар тахсаллар. Бу уураахтар сиэртибэлэринэн 1,5 мөл. киһи буолбута. 1934 с. ахсынньы 1 күнүгэр ССРС Ситэриилээх кэмитиэтэ (ВЦИК СССР) “Об ускоренном следствии и расстреле политических заключенных” диэн уурааҕы таһаарбыта. Сэрии куттала суоһаан иһэрэ, Сталин дойдуну таҥнарыах курдуктартан ыраастыыр былааннааҕа. Ааптар “Сталин 1937 с. былаастан туоратыллыан сөптөөҕө, онон эрэпириэссийэлэри ыытан былааһын тутан хаалбыта” диирэ олоҕо суох. Кини ити кэмҥэ кылаабынай утарсааччыларын: Троцкайы үүрбүтэ, Зиновьевы, Каменевы, Бухарины, Рыковы ыттарбыта, 1934 с. ыытыллыбыт партия 17-с “Пятилетка кыайыылаахтарын” съеһин 1966 дэлэгээтиттэн 1103 дэлэгээти хаайтарбыта, итинтэн 848 дэлэгээти ыттарбыта. Партия Киин Кэмитиэтин 139 чилиэниттэн 101 киһи ытыллыбыта. Политбюро 32 чилиэниттэн 26-та эрэпириэссийэлэммитэ. Комсомол КК 93 чилиэниттэн 73-һэ ити сыл ытыллыбыта. Партия 1936 с. от ыйынааҕы Пленумугар И.В. Сталин балаһыанньата олус бигэ этэ, республикалар, кыраайдар, обкомнар 57 бастакы сэкирэтээрдэрин улахан аҥаардара ытыллыбыт кэмнэрэ, сыл бүтүөр диэри бары ытыллыбыттара. Аармыйа, НКВД Сталин эрэллээх хонтуруолугар бааллара. Ити Пленум быһаарыыларыгар олоҕуран НКВД 00447 нүөмэрдээх бирикээһинэн суута-сокуона суох, “тройка” быһаарыытынан ССРС үрдүнэн 200 тыһ. өстөөҕү булан хаайар, олортон 75 тыһ. киһини ытар ынырык былаан республикаларга, уобаластарга ыытыллыбыта. Сүөһүнү собуойдааһын, эт пастаапкатын курдук, буруйдара өссө биллибэт дьону, туох даҕаны суута-сокуона суох! Итинэн тохтообокко, норуоту кыргыы өссө бэргээбитэ, салгыы 10 төгүл улааппыта. Балтараа сыл устата партия Политбюрота үспүйүөннэри, норуот өстөөхтөрүн, куорҕаллааччылары утары охсуһууну күүһүрдэр туһунан 31 дьаһалы (постановление) таһаарбыта, ол Сталин норуоту кыргар бэлиитикэтэ сөбүн көрдөрөр ньыма этэ. Норуот уйулҕата хамсаабыта, киһи барыта кутталга олорбута, ким баҕарар, араас мөккүөрү улахан илистиитэ суох, үҥсэн, утарсааччытын суох оҥорон ситиһэр түгэнэ үөскээбитэ. Салайааччы барыта, кутталыттан өйө сүтэн, Р. Эйхе курдук, бэриниитин көрдөрөн, куоталаһа-куоталаһа тыһыынчанан дьону уган биэрэ олорбута. Киһи бэркиһиэх, ССРС үрдүнэн холобура суох кыргыыны утарар күүс көстүбэтэх. Аҕыйах утарааччы, С. Орджоникидзе курдук, бэйэтигэр тиийиммитэ. Р. Эйхени, сорудаҕы толорбутун кэнниттэн биир сылынан сиһин тоһутан, харахтарын тэһэн баран ыппыттара. Дьону кырбаан-муҥнаан этитиини эмиэ Сталин дьаһалынан партия Политбюрота көҥүллээбитэ. НКВД наркома Н. Ежов (уһуллубут нарком Г. Ягоданы түрмэҕэ үлтү кырбаан өлөрбүттэрэ) 20 ый устата дьону хаайыы, ытыалааһын хаамыытын туһунан Сталиҥҥа 15 тыһ. отчуоту, боротокуоллары ыыппыт, күҥҥэ 25 докумуон кэлэр эбит. Бэйэтэ ити кэмҥэ Сталиҥҥа 290-на сылдьыбыт уонна уопсайа 850 чаас кэпсэппит. Балтараа сыл устата (1937-38 сс.) 1мөл. 575 тыһ. 259 киһи хаайыллыбыт, кинилэртэн 681692 киһи ытыллыбыт, бары чэгиэн, үлэ саастаах дьон (1953 с. Ис дьыала министерствотын ыспараапката). ССРС Куттал суох буолуутун кэмитиэтин (КГБ) 1988 с. от ыйын 16 күнүгэр биэрбит ыспараапкатынан 1921-1954 сс. 3 778 234 киһи хаайыллыбыт, олортон 786 098 киһи ытыллыбыт. Ити сылларга араас буруйдааһыҥҥа (кулаактааһын, норуоттары көһөрүү, холуобунай дьыалалар) 41 мөл. киһи түбэспит. Улахан салайааччылары Политбюро көҥүллээтэҕинэ эрэ ыталлара. 1937-38 сс. НКВД Политбюроҕа 383 испииһэги киллэрбит. Маршал Г.К. Жуков 1938 с. сэтинньи 12 күнүгэр Сталин уонна Молотов элбэх илиискэ суруллубут, 3 167 киһини ытар испииһэккэ, аахпакка, кимнээҕи ыталларын билэ сатаабакка, кини көрөн турдаҕына илии баттаабыттарын 1957 с. партия бэс ыйынааҕы Пленумугар кэпсээбитэ. Сталин барыта 41 391 киһи ытыллар 361 испииһэккэ илии баттаабыт. Молотов 43 569 киһилээх 373, Ворошилов 18 474 киһилээх 186, Каганович 19 110 киһилээх 189, Жданов 20 985 киһилээх, Микоян 62 киһилээх 10 испииһэккэ илии баттаабыттар. Салайааччылар бары кэриэтэ ытыллыбыттара норуот хаһаайыстыбатыгар ыар охсууламмыта. Кыһыл Аармыйа сэрии бастакы ыйдарыгар улахан хотторууну ылбыта эрэпириэссийэҕэ уопуттаах командирдар суорума суолламмыттарыттан диэн элбэхтэ суруллубута.
Индустриализацияны Сталин Гулаг хаайыылаахтарынан ситиспитэ диэн олох сымыйа дойҕох. Ырытааччылар пятилеткалар баараҕай тутууларыгар хаайыылаахтар оруоллара 6-10% эбит диэн дакаастыыллар уонна туос аччык, үлтү кырбана сылдьар, туох да бырааба суох муҥнаах туох аанньа үлэлиэҕэй. Хаһан даҕаны кулут үлэтэ айымньылаах үлэҕэ кубулуйбатаҕа, ол иһин былыр кулуттааһыннаах тутул сууллубута. Эрэпириэссийэни Сталин бэйэтэ саҕалаабытын, салайбытын, олустаатым диэн 1938 с. тохтото быһыытыйбытын элбэх докумуоннар бигэргэтэллэр. Кини бэйэлээх ханнык эрэ Эйхелэри истиэ, кинилэртэн куттаныа баара дуо. Нарком Н. Ежову партия ыйыытын токурутта диэн хаайан, үлтү кырбаан өлөрбүттэрэ. Кини Сталин дьаһалын толордоҕо эрэ дии. Ол да буоллар, Сталин террортан аккаастамматаҕа. Ежову солбуйбут НКВД наркома Л.П. Берия саҕана 1939-40 сс. 135 695 киһи хаайыллыбыта, олортон 4 201 киһи ытыллыбыта. Берия 15 000 Польша эписиэрдэрин ытыалааһыҥҥа, норуоттары көһөрүүгэ (депортация миллионов людей) сирэй буруйдаах.
Дьону кыдыйбакка, сордообокко ССРС ситиспитин курдук олоруохха сөбүн сэрии кэнниттэн быстар дьадаҥы, тыа хаһаайыстыбатынан эрэ олорбут Соҕурууҥҥу Азия судаарыстыбалара дакаастаатылар.
И.В. Сталин олус күүстээх санаатынан, тулхадыйбат дьулуурунан, толкуйдуур култуурата үрдүгүнэн, билиитинэн тэҥнэһэрэ суох этэ. Модун судаарыстыбаны салайарга хаһаайыстыба бары салааларыгар, экономикаҕа, бэлиитикэҕэ дириҥ билии наадатын өйдүүрэ. 22 тыһыынча кинигэлээх бибилэтиэкэтин үгүс туомнарыгар кини бэлиэтээһиннэрэ бааллар. Ол гынан баран нуучча литературатын улуу гуманизмын, киһи илиичинэһин үрдүктүк тутарын, киһини аһыныы, харыһыйыы чыпчаалын иҥэриммитин кыайан дакаастаабатаҕа. Эрэпириэссийэлээбит дьонун аһынарын туһунан биир даҕаны докумуон, ахтыы суох. Кэлин элбэх хамыыһыйалар эрэпириэссийэлэммит дьон 75% олох буруйдара суоҕун дакаастаабыттара. Ф.М. Достоевскай өскөтө биир оҕо ытыыр буоллаҕына, ол дойду дьоло суох, диэбитэ (“Мир не стоит капли детской слезы. Если плачет хоть один ребенок, то этот мир несчастен”). Итиэннэ Дмитрий Карамазов быраатыгар Алешаттан (“Братья Карамазовы”): “Аан дойду дьоно дьоллоохтук олорорун туһугар биир оҕону муҥнаан-сордоон өлөрүөҥ этэ дуо?” – диэн ыйытар. Алеша Карамазов сөптөөх эппиэти биэрбитэ, ону айымньыны аахпыттар билэллэр. Арай, иккис Сталин кэлэн: “Дойду кыра чааһын хаанынан уһуннарабын, ордубут чааһыгар дьоллоох олоҕу аҕалабын”, – диэтэҕинэ, ааптар В.Н. Степанов үөрүүнэн сөбүлэһэр туруктаах.
Дьэ, бу тугуй? Хайдах өйдүөххэ сөбүй? Дойду лиидэринэн Кытайы аан дойдуга бастыҥ миэстэҕэ таһаарбыт Дэн Сяо-пин, Сингапуру чэлгиппит Ли Куан Ю курдук холобурдары ырыппыта буоллар дойдубут кыаҕар сыһыары тутан мадьыаллаан көрүөх этибит. Саарбах холобурдары онтон-мантан тырыта тыытан, Сталины дуйдуу сатаабыттарын (Е. Спицын 8 эрэ тыһ. командир ытыллыбыт диэн хомойуох курдук.) саха дьонугар сыбаан ааптар Нина Андрееваҕа (өтөр өлбүтэ) маарыннаата, баар-суох ырытааччыбыт олох сайдыбатын көрдөрдө. Эбэтэр, бу буккуур кэмҥэ ааптар туох сыаллаах дьону бутуйа сатаата?
Иннокентий ОКОНЕШНИКОВ.
Орто Халыма.
