Саҥа Дьыл кэнниттэн уонча хонугу быһа Ороһооспо сынньалаҥнара саҕаланнылар. Покровскай куорат биир оскуолатыгар история учууталынан үлэлиир Сандаар Саабыс ыраах Бүлүү түгэҕэр баар Хочоҕо олорор аҕатыгар күүлэйдии, сынньана барарга сананна.
Саҥатык соҕус санитарка УАЗиктаах. Ол массыынатын ыраах айаҥҥа бэлэмнээн күнү быһа көрүннэ. Көлүөһэлэрин туттарыыларын күүскэ тардыталаан биэрдэ. Саппаас икки көлүөһэни эбии ылынна. Санаатыгар барыта силигин сиппит курдук буолла. Манна диэн эттэххэ, Сандаар Саабыс биирдэ даҕаны бэйэтин массыынатынан ыраах айаннаан көрө илик. Эгэ кэлэн аара турар дэриэбинэлэр ааттарын билиэ баара дуо, суох буоллаҕа дии. Арай биирдэ студенныы сылдьан Хочоттон Дьокуускайга диэри айаннаан кэлбиттээх. Аара суолга чайнойдарга тохтоон аһыы-аһыы кэлбитин саныыр. Түүннэри-күнүстэри сындылҕаннаах айан да айан этэ. Икки суоппардаах массыына буолан, ол-солбу ыытаннар күлүмэхтик айаннаабыттара.
Мээнэ киһи соччо-бачча холоммот айана да буоллар, Сандаар Саабыс дойдутун, дьонун ахтара бэрт, ол иһин маннык хорсун санааны ылынан айанныырга быһаарынна. Манна уонча хонугу быһа тугу гына сылдьыаҕай? Оскуолаҕа кабинеккар үлэлиир буоллаххына үтүө көҥүлүҥ, онно ким да күһэйбэт. Дьуһуурустуба олохтонноҕуна дьуһуурунайдыаххын сөп. Ону даҕаны халлаан олус тымныйдаҕына. Арыгылаан аралдьыйыаҕын отой сөбүлээбэт аһа, ол иһин иһиэн баҕарбат. Арыгыттан үчүгэй буолбуту бачча сааһыгар диэри көрө-истэ илик. Төһөтүн да иһин учуутал диэн үрдүк ааты сүгэ сырыттаҕа.
Олорор хоһун көрө-истэ сырыт диэн ыала эмээхсиҥҥэ эттэ. Күлүүһүн тылын хаалларда. Киһи суоҕар, баҕар, батареялара тэстиэ, эбэтэр куһаҕанын талан эттэххэ тоҥон хаалан иэдээн буолуо диэн сэрэхэдийэр.
Бииргэ үлэлиир табаарыһын гарааһыттан массыынатын собуоттаан таһаарда. Бэҕэһээ киэһэ икки бааҕар толору уматыгын куттубута. Онон балачча ыраах сиргэ барар кыахтаах. Покровскай-Дьокуускай асфальт суолга тахсаат, Сандаар Саабыс гааһын үктээн кэбистэ. Эркээни хочотун киэҥ сыһыытын быһа көтөн айаннаан элэҥнэтэн истэ. Уҥа өттүгэр Ой, Уулаах Аан дэриэбинэлэрэ аастылар. Хаҥас өттүнэн уһун субурҕа мырааннар сирэйдэрэ элэҥнэһэн ааһан истилэр. Арааһата, былыыр-былыр улуу өрүс сүнньэ манан ааспыт бадахтаах.
Араас мааркалаах иномаркалар ситэн ойоҕоһунан сыр гынан ааһаллар, эчи, түргэттэрин. Кинилэргэ холоотоххо Сандаар Саабыс УАЗига, саха оҕуһун тэҥэ буоллаҕа, бытаан уһун айаннаах, кыра да нэксиэни билэрэ сүрдээх. Ол да буоллар эрэбилин оҕото сыттаҕа. Куһаҕан суолга, бырыыга-бадарааҥҥа УАЗикка тэҥнээҕи хантан да булуоҥ суоҕа. Ол иһин дьон оонньуу-күлэ саха массыыната диэн ааттыыллар. Эбэтэр: “Сүгэһэрдээх массыыналар Сунтаар, Ньурба диэки түстүлэр”, – дэһэллэр. Сүгэһэрэ диэн УАЗик үрдүгэр айанныыр дьон таһаҕаһын кэлгийэн айанныылларын этэллэр. Иһирдьэ миэстэни былдьаабатын диэн оннук гыналлар.
Бу дойду өрүс хочото буолан сирэ-уота киэҥэ сүрдээх. Онуоха холоотоххо Сандаар Саабыс дойдута – үрэх баһа сир. Киэҥ-нэлэмэн ходуһата аҕыйах. Харыйа ойуур булкаастаах тыа дойду. Киин сиртэн барбыт күтүөттэр, кийииттэр бастаан утаа тыыммыт хаайтараары гынар дэһэр этилэр. Онтон үөрэнэн хаалан, оҕо-уруу төрөтөн кимнээҕэр үчүгэйдик олороллор. Сандаар Саабыс дойдутун саныы-саныы үчүгэй оҥоһуулаах, асфальт бүрүөһүннээх суол устун массыынатын ыытан айаннаан дьигиһитэн истэ. Эрийэ-буруйа барар суоллаах үрдүк мырааны түһэргэ массыынатын бытаарда. Эмискэ баҕайы тосту өҕүллүүлэр кэлэллэр, онтон эмиэ суол сүнньэ көнөн ыппыт охтуу сыыйыллар.
Балтараа чаас кэриҥэ айаннаан куоракка киирэ оҕуста. Куорат кытыытынааҕы ГАИ поһугар тиийэ охсубутун билбэккэ да хаалла. Массыынатын бытаарта, страховкаланар курун көннөрүннэ – ГАИ-лар тохтотон моһуоктаһа сылдьыахтара. Ол эрээри ГАИ үлэһиттэрэ киниэхэ эрэ кыһамматылар. Улахан таһаҕас массыыналарын КАМАЗтары тохтотон бэрэбиэркэлии аҕай сылдьар эбиттэр. Сандаар Саабыс аа-дьуо сыыгынатан аттыларынан ааһан хаалла. Чернышевскай уулуссатынан барбахтаат, хаҥас диэки эрийэ тутан автовокзал диэки барда. Автовокзалга тийиигэ массыына да массыына, махта иномаркалар, олор истэригэр киирэн массыыната букатын тыатыйан көһүннэ. Сандаар Саабыс төһө да кыбыста санаатар, УАЗига барахсан хамелеон курдук тута иномарка буолар кыаҕа суоҕун билэн эрдэҕэ. Дьиппиэн-тыйыс көрүҥнэнэн, сыннаран-сыннаран автовокзалы төлө көттө уонна уҥа эрийэ тутан Бааһынай ырыынагын диэки дьигиһиттэ. Сандаар Саабыс бу ырыынактан дьонугар кэһии гынаары тоҥ балык атыылаһан барыахтаах. Ырыынак таһыгар киһи да киһи, массыына да баар дойдута буолан биэрдэ. Быйыл халлаан ама буолан атыылаһааччы да, атыылааччы да элбэхтэрэ сүрдээх.
Сандаар Саабыс массыынатын иллэҥ миэстэ баарыгар киирэн, кэннинэн астаран кэбистэ. УАЗигын олбоҕун ойоҕоһуттан үрүҥ өҥнөөх бурдук куулун ойутан таһаарда. Куулун бүк-тах суулуу тутаат, массыынатын иһиттэн тахса ойдо. Ааннарын хататалаан баран, сулбу соҕустук хааман балык атыылыыр эрээттэр диэки барда. Дьэ, манна атыыланар эбит балык эгэлгэтэ. Хоту дойду муксууна, чыыра, уомула, туут балыга тобус-толору. Өссө улахан туут балыктары эрбээн үөрэҕэстэтэлээн атыылыыллар. Сыаната даҕаны ой-бото. Кыһыны быһа, сайынын оттоон муҥнанан иитэр сүөһүҥ этинээҕэр даҕаны балачча ыарахан сыаналаахтар. От оттоон, мас мастаан балыктарын ииппэтэллэр, хотулар балыктарын сыаната баһырхай, доҕор. Олохтоох балыксыттарга онтон төһөтүн төлүүллэрэ биллибэт.
Сандаар Саабыс балык сыанатын кэрэһэ барбакка чыыр, уомул эмистэрин талан ыйата-ыйата куулугар симэн кэбистэ. Кэһии аата кэһии – күндүтэ үчүгэй. Оптовай маҕаһыыҥҥа астаран тиийэн икки испиири атыыласта.
Бүлүү трассатын тутуһан төрөөбүт-үөскээбит дойдутун диэки – тус арҕаа айаннаан куугуната турда. Ол эрээри Горнайдыыр суол салыннарда, сэниэтин ылла. Былыргы таҥас сууйар дуоска кэрдииһинэн айанныыр курдук биир кэм титирэстээн олорор. Ама киһи быара быстыах, сүрэҕэ туллан түһүөх үлүгэрэ. Кэтэҕэ дэлби ыбыгыраан көһүйэн хаалла, хараҕа ирим-дьирим барда. Орто Сурт чэйдиир сиригэр нэһиилэ айаннаан тиийдэ.
Чэйдиир сиргэ киирэн наҕылыччы олорон эрэ чэйдээтэ. Сылаас ис миинин атыылаһан ылан иһэн бурулатта. Сымнаҕас алаадьыны суулуу тута-тута айаҕар симиннэ, аччыктаабыта туох да сүрдээх. Арыый көхсө кэҥээн, хараҕа сырдаан аһыы-аһыы айанньыттары одуулаһар. Мөлтөх суолунан күнү быһа айаннаан иһэр барахсаттар итии чэй иһэн сэргэхсийэллэр. Үксүлэрэ Ньурба, Сунтаар диэки айанныыр дьон. Биир да билэр киһитин көрбөтө. Бары кэриэтэ студент оҕолор уонна оскуола үөрэнээччилэрэ. Барахсаттар эмиэ дойдуларыгар сынньана баран иһээхтээтэхтэрэ.
Сандаар Саабыс массыынатыгар биир да киһини ылбатаҕа. Ыраах айаҥҥа үөрүйэҕэ суох киһи улахан эппиэтинэһи бэйэтигэр ылыныан баҕарбатаҕа. Бэйэтин олоҕунааҕар атын дьон олоҕо туохтааҕар да күндү буоллаҕа. Харчы туһугар эҥин араас дьон таксистаан аһаан-таҥнан сылдьаллар. Сорох-сорохторо киһи олоҕор эппиэтинэһэ суох сыһыаннаһаллара баар суол. Ону барытын билэн сылдьар.
Астына аһаан-сиэн баран салгыы айаҥҥа турунна. Түүҥҥү суол кытыытынан мастар элэгэлдьиһэн ааһаллара түргэнэ сүрдээх. Онон Сандаар Саабыс хото соҕустук сананан иһэр. Хампаҕа тиийдэҕинэ Бүлүү куората чугаһыырын кимтэн эрэ истибитэ өйүгэр охсуллан ааста. Бу диэкинэн айан суола үчүгэй эбит. Маннык эриэ-дэхси айаннаатаҕына, син сири ылан иһэр ини. Астыммыт санаатыгар муннун анныгар кигинэйэн ыллыы истэ.
Бүлүү Хампатын ааһа оҕуста. Уһун айан салгымтыалаах, сылаалаах. Кыһыҥҥы халлаан сырдаан барда. Халлаан наһаа тымныйбакка абыраата. Ааспыт сылларга баччаларга түптэлэс тымныылар түһэллэрэ.
Сандаар Саабыс бэркэ айаннаан истэҕинэ, массыынатын мотуора эмискэ дьикти баҕайы тыастанна. Арааһата, цилиндр поршена мөлтөөтө диэн санаан эрдэҕинэ сүрдээх куһаҕан тыас иһилиннэ. Ону кытары массыынатын туормастаан кы-чыгыратта. Умайбыт арыы сыта муннугар саба биэрдэ. Капотун арыйа баттаан көрбүтэ – мотуорун биир цилиндрин поршена блогун дьөлө көтөн тахсыбыт, норуокка этэллэринии “сутуругун көрдөрөн” кэбиспит. Сандаар Саабыс мээнэ маатыралаабат бэйэтэ сүр улаханнык маатыралаан кубарытта. Суол ортотугар быстаран хаалыыны киһи өстөөҕөр даҕаны баҕарбат дьыалата. Бүлүү куората төһө-хачча биэрэстэ, көс хаалбыта биллибэт. Арбаҕастаах да абыраабат дьыалата буолла. Аара, трассаҕа сэдэх да буоллаллар массыыналар бааллар. Олортон хайдах эмэ гынан биири туппут киһи дии санаата Сандаар Саабыс, онтон атын быыһанар суол суох.
Ити ыккардыгар массыына сойон киирэн барда. Радиаторын уутун тоҕон кэбистэ. Кэтэ сылдьар андаатар тириитэ биэтэстээх сэлиэтин таһынан дублёнкатын кэттэ. Халлаан суһуктуйа сырдаан эрэрэ. Биир да массыына фааратын уота чугаһынан көстүбэт. Ичигэс бачыыҥканан кэлэн хаалбыта, атаҕа тоҥоору ыксатта. Массыына өтөрүнэн биллибэтэҕинэ уоттаныам диэн суумкатыттан чүмэчитин, испиискэтин хаһыста. Хата, бэрдин бэрт, массыынатыгар биир көтөх хардаҕаһы тиэммитэ. Ыраах айаҥҥа араас буолуон сөп диэн эрдэттэн толкуйдаан хааччыммыта, ол туһалыыр кэмэ кэллэ.
Сандаар Саабыс суол кытыытыгар уотун оттон сыһаҕастаһа сырыттаҕына, биир массыына уота сандааран көһүннэ. Ону кытары Сандаар Саабыс суол ортотугар киирэн турунан кэбистэ. Айан массыыната күүттэрэ барбата, фааралара сандааран бу тиийэн кэллэ уонна киһиттэн мэһэйдэтэн тохтоон хорус гына түстэ.
Сандаар Саабыс суоппар олорор өттүгэр ойон тиийдэ. Анараа массыынаҕа эдэркээн баҕайы саха уола олорор эбит. Эмиэ Сандаар Саабыс киэнин курдук, ол гынан баран сабыс-саҥа массыыналаах, эмиэ собус-соҕотоҕун айаннаан иһэр уол буолан биэрдэ.
– Дьэ, доҕоор, иэдээн буолла, массыынам мотуора отой хаала алдьанна, – диэтэ ыксаабыт куолаһынан. – Көмөлөһөр кыахтаах буоллаххына, баһаалыста, көмөлөс эрэ, – диэн Сандаар Саабыс эдэр суоппартан көрдөһө турда. Анараа киһитэ:
– Бачча тымныыга хасыһан туһа суох, арай Бүлүүгэ диэри состорон биэриэхпин сөп. Бүлүү куората бэйэтэ да чугаһаата.
– Оо, дьэ бэрт эбит! – Сандаар Саабыс үөрэн өттүгүн охсунна. Массыынатыгар сүүрэн тиийэн строп-лентаны хостоон таһааран бэйэтин массыынатын икки инники күрүчүөгэр эрийэ тутан иҥиннэртээн кэбистэ. Онуоха диэри эдэр уол массыынатын Сандаар Саабыс киэнигэр кэннинэн кэлэн тартарда.
– Бүлүүгэ тиийдэхпитинэ оскуола гарааһын кэпсэтэн, онно киллэриэхпит. Мин бэйэм ол оскуола суоппара буолабын, – диэн эдэр суоппар Сандаар Саабыска эттэ. Сандаар Саабыс биир кэм үөрэн “бэрт, дьэ бэрт” дии сылдьар буолан хаалла.
Мааҕын уол эппитин курдук Бүлүү куоратыгар сотору соҕуһунан тиийэн кэллилэр. Бу кэмҥэ халлаан балачча сырдаата. Ыаллар турар кэмнэрэ буолбут. Эдэр суоппар хараара багдаллан турар улахан гаражка аҕалла. Бэйэтин күлүүһүнэн кыра ааны аста, иһирдьэ киирэн уоту уматаат, улахан халҕаннары тэлэччи асталаата. Бэйэтэ ыстанан тиийэн холбонон кэлбит строп-быаларын төлүтэ тардыалата.
– Массыынаҕын кэнниттэн астаран киллэриэхпит, оҥостор киһи инники турдаҕына сатанар, – диэт түөрт муннуктуу иһэрдиллибит швеллер тимири сулбу ойутан аҕалан Сандаар Саабыс УАЗигын кэнниттэн астаран иһирдьэ киллэрэн кэбистэ. Гаражтарын аанын сабан баран иһиттэн анал маһынан олуйан кэбистилэр. Онтон дьэ нам-нум буолан Сандаар Саабыс уолтан аатын ыйытарга сананна:
– Доҕоор, эн ким диэн ааттаах-суоллаах киһи буолаҕын? Улаханнык абыраатыҥ, махтал буоллун эйиэхэ.
– Ээ, миигин манна Куока диэн ыҥыраллар, – хап-сабар уола хардарда. – Оттон эн бу аһаан эҥин баран оҥостоҕун дуу, саппааскын хантан ылаҕын? – диэн салгыы ыйыталаста.
– Ким билэр, доҕор, бэйэм да тугу гыныахпын билбэккэ турабын, – диэн хардарда Сандаар Саабыс.
– Чэ, маннык гыныахха. Мантан чугас учууталлар уопсайдарыгар мин бииргэ төрөөбүт эдьиийим аах олороллор. Олорго тиийэҥҥин сылааста киллэр, сирдээн биэриэм, – диэтэ Куока. Хата, чугас ыал баар эбит диэн Сандаар Саабыс үөрүүнэн сөбүлэстэ.
Гаражтарын кыра аанын хатаан баран, уопсай дьиэ диэки суксурустулар. Уопсай дьиэ түннүктэрин уота сандааран олорор. Түөрт квартиралаах улахан мас дьиэ турарыгар тиийдилэр. Эдьиийдээх киһи быһыытынан Куока инники дьулуруйан тиийэн күүлэ аанын тоҥсуйан лиһигирэттэ. Син балачча дарбыйбытын кэннэ дьиэлээх дьахтар истэн, сонун бүрүммүтүнэн тахсан:
– Кимҥиний? – диэн ыйытта.
– Ээ, мин Куокабын, тоҥон ыксаан иккиэ буолан иттэ, чэйдии киирэн иһэбит.
– Эн Дьокуускайгыттан кэлэн иһэҕин дуо? Киириҥ-киириҥ, – күүлэтин хатыырын арыйаат, иһирдьэ дьылыс гынан хаалла.
Сандаар Саабыстаах лоһугураччы тоҥмут атах таҥастаах дьиэҕэ лиһигирэһэн киирдилэр. Куока кырааскалаах муостаттан халтарыйан тас иэнинэн баран истэҕинэ Сандаар Саабыс кэтэҕиттэн харбаан ылла. Кыл-мүччү өрүһүйтэрээт, Куока бииргэ киирсибит киһитин эдьиийин кытары билиһиннэрдэ:
– Сандаар Саабыс, билсэн кэбис, бу мин бииргэ төрөөбүт эдьиийим, Мира Платоновна.
– Оттон мин Сандаар Саабыс диэммин, – диэт тоҥхох гынна.
– Сахалыы үчүгэй даҕаны ааттаах киһи эбиккин, итинник ааты истэ да иликпин ээ, – диэн Мира Платоновна Сандаар диэн ааты сөбүлээбитин күлэ-күлэ эттэ уонна: – Сарсыардааҥы соһуччу ыалдьыттар сыгынньахтаныҥ, таҥаскытын ити таҥас ыйыырга ыйаталаан кэбиһиҥ. Билигин чэй бэлэмниэм, – диэт куукунатыгар ааста.
– Эдьиэй, мин итиилэспэппин, дьиэбэр ыксыыбын, дьонум аах кэтэстэхтэрэ буолуо, онон субу бардым, – Куока таһырдьа тилигирии ойдо.
– Бу уолуо! – эрэ дии хаалла эдьиийэ.
Сандаар Саабыс этиллибит сиргэ дублёнкатын, бэргэһэтин устан ыйаталаата. Лоһугураччы тоҥмут бачыыҥкаларын уһулута тэбиэлээт, аан чанчыгар уурталаан кэбистэ. Чугас атахха анньынар сытарын ылан кэттэ. Сэлиэтин устан эмиэ ыйаата. Суунар сиргэ тиийэн илиитин, сирэйин суунна. Соттордоох суумкатын массыынатыгар хаалларан киирбит. Сиэбиттэн платогун хостоон ылан сотунна.
Дьиэлээх хаһаайка сарсыардааҥы аһылыга бэлэм буолла. Ити кэмҥэ хостон хороччу улаатан эрэр кыыс оҕо тыыллаҥнаабытынан тахсан кэллэ.
– Дьээдьэни кытары дорооболос, – диэтэ ийэтэ. Онуоха кыысчаан:
– Здравствуйте! – диэн нууччалыы дорооболосто. Сандаар Саабыс хардаран төбөтүн тоҥхох гынна уонна аа-дьуо аһылыктаах остуол таһыгар тиийэн олордо. Мира Платоновна:
– Хайа диэки айаннаан иһэҕин? – диэн ыйыта-ыйыта хончоҕордорго чэйин кутуталыыр.
– Хочоҕо, аҕабар күүлэйдии баран иһэммин аара суолга быстардым. Хата, тоҥмот быабар быраатыҥ Куока түбэһэ кэлэн абыраата. Кыһыҥҥы сынньалаҥ күннэр буоланнар массыына сырыыта аҕыйаабыт эбит, – Сандаар Саабыс хоруйдаһар.
– Мин маннааҕы орто оскуолаҕа омук тылын үөрэтэбин. Үлэлээбитим уонча сыл буолла, – Мира Платоновна кэпсэтиини салгыыр. Кыыһа суунан-тараанан остуолга кэлбитигэр:
– Бу мин кыыһым Дайаана, бэһис кылааска үөрэнэр, – диэн билиһиннэрэр.
Сандаар Саабыс айанын сылаата таайан, утуктуу-утуктуу аһыы олордо. Онтуттан бэйэтэ кыбыһыннар даҕаны, хайыаҕай? Мира Платоновна сэрэйэ охсон:
– Сандаар Саабыс, эн наһаа сылайбыт быһыылааххын. Мин дьыбааҥҥа орон оҥорон биэриэм. Утуйан сынньана түс. Биһиги Дайааналыын оскуолаҕа барыахтаахпыт. Күнүс эбиэт саҕана кэлиэхпит. Онуоха диэри сынньан.
Сандаар Саабыс кырдьык сылайан, утуктаан хотторон олорон сөбүлэһэригэр эрэ тиийдэ.
Мира Платоновна Дайааналыын күнүс эбиэт саҕана тиийэн кэллилэр. Күнүскү аһылыкка анаан килиэп, халбаһы, сыр, эт атыыласпыттар. Сандаар Саабыс дьыбааҥҥа өлөрдүү утуйа сытара. Хайдах эрэ дьиэ хаһаайынын курдук дьыбааны тиирэ киэптээн сытара Мира Платоновнаҕа ис-киирбэхтик көһүннэ, онтон долгуйан сүрэҕэ сүр күүскэ тэбиэлэтэ, иэдэстэрэ итийэн кэллилэр. Утуйа сытар эр киһини одуулаан турарыттан бэйэтэ-бэйэтиттэн кыбыстан, туора хааман биэрдэ.
Сандаар Саабыс түөртүүргэ нэһиилэ уһугунна. Уһуктаат чаһытын көрбүтэ түөрт чаас буолбут. Дьиэлээхтэр суохтар, үлэлэригэр барбыттар. Күн кыралаан уһуур да буоллар, таһырдьа бэлиэр хараҥара охсубут. Сандар Саабыс туран таҥнан хачыгырайда. Куукуна уотун уматта. Онно көрдөҕүнэ остуолга лиис кумааҕы сытар, сулбу тардан көрбүтэ сурук буолан биэрдэ: “Сандаар Саабыс, турдаххына аһаар, биһиги оскуолаҕа кабинекка үлэлии бардыбыт. Халбаһыны, арыыны, үүтү холодильниктан ылаар”.
Сүр тиэтэлинэн сууна, аһыы түһээт оскуола гараһыгар ыстанна. Гараж кыра аанын аһан киирбитэ, хата, дьон бааллар эбит. Чуо хара кутуйаҕы уоба сылдьар курдук бытыктаах киһиэхэ тиийэн дорооболосто. Куоканы туоһуласта. Куока эбиэт кэнниттэн улуус иһигэр наадаҕа барбыт үһү. Сандаар Саабыс иһигэр сөҕө санаата. Кини буоллаҕына утуйан уҥнара сыттаҕа үһү. Буолаары буолан үчүгэйдик билбэт дьахтарын дьиэтигэр.
Бу хара бытыктаах киһиэхэ массыыната алдьаммытын кэпсээтэ. Анараата:
– Биһиги манна массыына алдьаммыт мотуорун хайа баҕарар оҥорор дьоммут. Онно уопуттаахпыт. Харчытын төлөөтүҥ да, оҥоро охсон биэриэхпитин сөп. Саппааһы да булуохпут. Чэ, түөрт тыһыынчаҕа кэпсэтэн кэбиһиэх.
Сандаар Саабыс үөрэ санаата:
– Мин онно сөбүлэһэбин, оҥорон бүтэрдигит даҕаны хамнаскытын төлүүбүн.
– Сөп, оччоҕуна эн баран сынньан, сарсыарда массыына бэлэм буолуоҕа, – диэтэ хара бытыктаах киһи. Сандаар Саабыс массыынатын кэнниттэн кууллаах балыгын хостоото. Уларыттар таҥастаах, соттордоох суумкатын ылан санныгар иилинэ быраҕынна. Кууллаах балыгын сүкпүтүнэн гаражтан тахсан барда. Балыгын ыалын күүлэтигэр аҕалан иһирдьэ олордон кэбистэ. Мира Платоновна үлэтиттэн кэлэн чэйин өрө сылдьар эбит.
– Хайа, массыынаҕын хайастыҥ? – диэн ыйыта тоһуйда.
– Массыынабын дьоҥҥо оҥорторор буоллум. Бэйэм мотуорга улаханнык хаһыспатах баҕайым, ол иһин түөрт тыһыынчаҕа оҥорторорго сөбүлэстим.
– Ээ, маннааҕылар ырыынак кэмэ буолан харчыга түргэнник уонна үчүгэйдик оҥороччулар, билигин үйэ уларыйан турар.
– Сөпкө этэҕин, урукку буолбатах, хамсаа да харчы үйэтэ кэллэ быһыылаах.
– Оннук.
Сандаар Саабыс Дайаана суоҕун көрөн ыйытта:
– Хайа бу Дайаана ханна барда?
– Ээ, ол кыыс эбэтин ахтан эбэтигэр барбыта. Оҕолор билигин сынньалаҥнара буоллаҕа. Оттон мин кыыспын кабинетым үлэтигэр көмөлөһүннэрэбин, соҕотоҕун таах тугу гына олоруоҕай?
Түөртүүр чэй иһэ олорон, Сандаар Саабыс кыбыста-кыбыста:
– Арааһата, мин манна хонор буоллум быһыылаах. Мотуор оҥорор дьонум сарсыарда бэлэм буолуо диэбиттэрэ.
– Хайыаххыный, хонор буоллаҕыҥ дии, биһиги кыһалҕалаах киһини холдьохпот ыалбыт, – дии-дии Мира Платоновна чэйин кутар.
Сандаар Саабыс хонор киһи быһыытынан таҥаһын уларытынна. Хараҥа күөх үрүҥ сутаастаах спортивнай ыстаанын кэтэн кэбистэ. Дьыбаан таһыгар турар кинигэ ыскаабыттан түбэһиэх кинигэни ылан, таах олоруохтааҕар арыйталаан көрө олордо. Ол быыһыгар Мира Платоновналыын мантан киэһэ туох туһунан кэпсэтиэхтээҕин саныыр. Бэйэтигэр сөп эттээх-сииннээх, үрдүк түөстээх, лоп-бааччы саҥалаах дьахтар кини санаатын иһинэн буолла.
Бу олорон оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан билсибит бастакы тапталын санаталаан ылла. Ол кыыһы дьиҥнээхтик, ис сүрэҕиттэн таптаабыта баара. Онуһу бүтэрэн баран ыал буолар туһунан кэпсэппэт этилэр. Сандаар салгыы үөрэнэн идэ ылыан санаталыыра. Санаталыыра диэн кыра, отой күүскэ баҕарара. Атын сиртэн кэлэн үөрэнэ сылдьар кыыстыын банкет кэнниттэн туох да сыллаһыыта-уураһыыта суох арахсан хаалбыттара. Оттон күһүнүгэр тиийэн кыыһа кэргэн тахсыбыт сураҕын истибитэ. Дойдутугар эрдэ билсэр уоллааҕа эбитэ буолуо. Сандаар ону ыйыталаспат да этэ. Онон бастакы таптала түргэнник сойон турар.
Мира Платоновна холодильнигыттан тоҥоруллубут эт куһуогун хостоон ылан ириэрэ уурда. Соһуччу кэлэн хаалбыт ыалдьытын аһатар мучумааныгар сылдьар. Иһитин-хомуоһун сууйан-сотон ыскаапка угуталаата. Билигин даҕаны күн кылгаһа сүрдээх, төһө да кутуйах хаамыытынан уһаатар. Мантан саас күн уһаан, сырдыкка сылдьыы элбиирэ буолуо. Саха киһитигэр саас – саамай күүтүүлээх кэм буоллаҕа. Буолумуна, киһи сылайыар диэри уһун кыһыннаах дьоммут. Өбүгэлэрбит барахсаттар түҥ былыр, хараҥа үйэлэргэ хайдах олороохтообуттара буолла. Саныы-саныы киһи сүрэҕэ ытырбахтыыр.
Сандаар Саабыс кинигэтин көрөн арыйталаан ааҕа сатаан баран, сылаата таайан утуктаан дьыбааныгар сытынан кэбистэ. Өр-өтөр буолбата мунна тыаһаабытынан барда. Мира Платоновна утуйа сытар киһи аттынан утуйар хоһугар киирэ-тахса сырытта. Хайдах эрэ дьиэ өссө сылыйбыкка дылы буолбут. Тоҕотун ким билиэ баарай?
Хаһаайка күөһэ буһан, киэһээҥи аһылыга бэлэм буолла. Саҥата-иҥэтэ суох остуолун тарда сырытта. Холодильнигыттан таһааран биир иһит кыһыл арыгыны туруоран кэбистэ. Билсиһиинэн кыратык көтөҕүөхпүт дии санаата. Барыта бэлэм буолбутун кэннэ ыалдьытын уһугуннарда. Сандаар Саабыс хаһаайка сэрэнэн тардыалаабытыттан уһуктан кэллэ. Бастаан утаа “бу ханна-ханна баарбыный” диэн мунаара санаталаан ылла. Онтон өй булан олох чиэски сиргэ сылдьарын өйдөөтө. Буспут миин сыта муннугар саба биэрдэ. Бэлиэр киэһээҥи аһылык буолбут.
Сотторун ылан суунар сиргэ баран иһэн тардыллан турар остуолу көрөн аһарда, өссө бытыылка баарын көрдө. Бачыыҥкатын анньынан таһырдьа хоспоххо таҕыста. Кууллаах балыгыттан биир улахан, эмис чыыры сулбу тардан ылла уонна куулун төттөрү хам баайан кэбистэ. Дьиэҕэ киирэн балыгын батарея таһыгар ириэрэ уура-уура:
– Кыратык ирэ түспүтүн кэннэ кыһыаҕым, – диэтэ. Мира Платоновна саҥата суох истэн эрэ кэбистэ. Сандаар Саабыс суунуор диэри хоһугар киирэн киэһээҥи былааччыйатын кэтэн таҕыста. Сандаар Саабыс суунан бүтэн хаһаайкаттан саха быһаҕын көрдөөн ылла. Үөрүйэх киһи быһыытынан балыгын түргэн баҕайытык кыһан, тэриэлкэҕэ өрөһөлөөн кэбистэ. Остуолга турар кыһыл арыгы бүөтүн штопорынан аста. Остуолга ууруллан турар икки бакаалга кутуталаан баран, нууччалыы:
– За знакомство – билсиһии туһугар иһиэххэ, – дэһистилэр. Уун-утарыта көрсөн, сэһэргэһэ-сэһэргэһэ аһыы олордулар. Мира Платоновна иэдэһэ ымыы түөһүн курдук тэтэрэн хаалла. Былааччыйатын кэппитэ өссө тупсарар, лаампа уотугар кыһыл көмүс ытарҕата кылабачыйар. Ону көрө-көрө Сандаар Саабыс сүрэҕэ нүөлүйэр. “Эчи хаарыаны, маннык кэргэннээх киһи толору дьоллооҕунан ааҕыныа этэ, – диэн иһигэр саныыр. Сандаардаах Мира оскуола, үөрэх, олох-дьаһах туһунан өргө диэри кэпсэттилэр. Биир үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ буолан көрүүлэрэ, санаалара сөп түбэһэр.
Сандаар Саабыс сарсыарда айанныыр киһи буолан, Мира Платоновна дьыбааҥҥа орон бэлэмнээтэ. Сандаар Саабыс иһит хомуйсуутугар көмөлөһөөрү гыммытын Мира Платоновна тохтотон кэбистэ:
– Сарсын ыраах айанныыр киһи бар, сынньан, бэйэм даҕаны хомуйуом, – диэн эйэ-дэмнээхтик эттэ. Сандаар утарылаһа барбата. Таһырдьа наадатыгар сылдьан баран, дьыбаанын булла. Саала уотун умуруоран кэбистэ. Утуйардыы оҥостон сытта. Ол эрээри уута кэлэн биэрбэккэ эргичийэ-урбачыйа сытта. Баҕар, күнүстэри утуйбута таайара буолуо.
Мира Платоновна иһитин сууйан-сотон, син өр бодьуустаста. Утуйар хоһугар киирэн түүҥҥү лаампатын уматта. Таһырдьа сылдьа таарыйа, күүлэтин аанын хатаан киирдэ. Дьиэтин аанын хатыыра эмиэ иһилиннэ. Ааһан иһэн куукунатын уотун умуруорда. Хоһугар устан киирэн утуйар оронун сатайдаата.
Итини барытын Сандаар Саабыс көрө-истэ, билэ сыппыта. Мира Платоновна сыгынньахтанар тыаһа чараас хаптаһын быыс нөҥүө иһиллэр. Былааччыйатын устан суугунатара, туруусугун көннөрүнэн эрэһииҥкэтин лыс гына тыаһаппыта кытары иһилиннэ. Сандаар Саабыс эдэр дьахтарга баҕаран этэ-хаана күүрэн кэлбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Ыараханнык тыынаат улаҕа хайыспыта буолла. Сотору буолаат Мира Платоновна түүҥҥү лаампатын саба тутан кэбистэ. Дьиэ иһэ соҕотохто хараҥара түстэ. Арай ыраах остуолбаҕа ыйаммыт лаампа сырдыга уҥа түннүгүнэн тунааран киирэр. Онтон атын ытыс таһынар хараҥа буолуо эбит.
Дьиэ иһэ уу-чуумпу. Таһынааҕы ыаллар ааны аһар-сабар тыастара иһиллибэт буолла. Сандаар Саабыс утуйан биэрбэтэ, симэ сытар хараҕар Мира Платоновна субу көстөн кэлэ турар. Мин дьолум бу сылдьар эбит. Өр көрдөөн булбатах дьахтарым илэ бэйэтинэн. Өр соҕус мучумааннанан баран, харса суоҕун киллэрэн дьахтар хоһугар киирэргэ сананна: “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй? Бэркэлээтэҕинэ, Мира Платоновна үүрэн таһаарыа, муҥур уһукпар гаражка баран хонуом”, – дии санаата. Дьэ уонна туран, дьахтар хоһугар үөмэн тиийэн дьылыс гынан хаалла. Үүрсэр-холдьохсор тыас-уус иһиллибэтэ. Мира Платоновна кинини эрэ күүтэн сыппыт курдук, оронун улаҕатыгар сыҕарыйан биэрдэ…
Сандаар Саабыс сарсыарда ходьоччу туран, суунан-тараанан, санаатыгар өссө минньийбит аһылыгы аһаан-сиэн баран гаражка таҕыста. Бытыктаах киһи эппитин курдук массыыната хайыы-үйэ бэлэм буолбут. Дьонугар улаханнык махтанан, үөрдэ-көтүтэ хамнастарын төлөөн кэбистэ. Айанныыр буолбутуттан үөрэн Миратын дьиэтигэр сүүрүүнэн таҕыста.
– Мира Платоновна, массыынам бэлэм буолбут! Онон айан суолун тутуһар буоллум. Төннөн иһэн хайаан да сылдьан ааһыаҕым, – диэтэ Сандаар Саабыс аҕылыы-аҕылыы.
– Ол хаһан төннөн ааһаҕын?
– Биир нэдиэлэ буоларым буолуо, – Сандаар Саабыс Миратын хам кууһан туран уоһуттан уһуннук уураата, ол быыһыгар:
– Мира, мин эйигин таптаатым, аналбын буллум, – дии-дии Миратын өссө күүскэ хам кууспаҕалаата, ис-иһиттэн иэнигийэн туран сыллаата-уураата. Мира Платоновна долгуйан хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа:
– Этэҥҥэ, үчүгэйдик айаннаа! – диэн Сандаарын истиҥник атаарда.
Сандаар Саабыс үчүгэй оҥоһуулаах суол устун дойдутун диэки элээртэ. Бу орто бараан дойдуга кини саҕа дьоллоох киһи суох буолла, хаһан даҕаны маннык үөрбүтүн-көппүтүн отой өйдөөбөт. Дьол диэннэрэ бу буоллаҕа, массыынам алдьамматаҕа буоллар Мирабын көрсүбэппин. Массыынам барахсан сирдээн аҕаллаҕа, – дии саныы-саныы, манньыйбыт баҕайы сирэйдээх-харахтаах киһи муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы истэ. Куһаҕан үчүгэйдээх, үчүгэй куһаҕаннаах диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ. Оо, дьол тардыыта!..
Валерий ЭРКИН.
2014 с.
