Мин Иван Федосеевы (Доосону) оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Партизан оскуолатыгар үөрэнэ сырыттахпына, кини учуутал абаҕатыгар олорон үрдүкү кылааска быстах үөрэнэ сылдьыбыта. Оттон балта Аня биһигини кытта бииргэ үөрэнэрэ.
Аҕыс уонус сылларга Дьааҥыга куобах мэнээхтээн Дьокуускай араас тэрилтэлэриттэн биригээдэ тэринэн уонна биирдиилээн да дьон Адыаччыга куобахтыы кэлитэлиир этилэр. Биир сарсыарда миэхэ Адыаччы совхоһун дириэктэрэ И.Д.Слепцов: “Дьэ, Сэмэн Сэмэнэбис, эйигин ааккын ааттаан атаһыҥ Иван Федосеев Дьокуускайтан суруйааччылары куобахтата Баатаҕай пуордугар кэлэн түспүт. Бэйэҥ билэҕин, булт суруога буолуо икки хонук баар, охотобщество председателэ киһи дьоҥҥун дьаһай, ханна эрэ хорҕот. Бөһүөлэккэ аҕалыма, биригээдэлэр отторун үгэнэ, оччуттарбыт оттообокко аралдьыйыахтара. Мин икки хонон баран ыллартарыам”, – диэн төлөппүөннээтэ.
Ону мин бэйэм бултуур сирбэр, аара сис анныгар Дааҕынаҕа таһааттаран хааллартарар гына сүбэлэстибит. Мин үүтээммэр эрдэ барыта олорорго-бултуурга бэлэм этэ. Бииргэ бултуур табаарыһым, сопхуос оптуобуһун суоппара Горохов Гошанан дьоммутун үүтээммэр хааллартардым.
Икки хонук аар тайҕа ортотугар аһаан-сиэн чалларыйан, астына утуйан-олорон, отучча куобаҕы өлөрөн үөрэн-көтөн кэлбиттэрэ. Федосеевы арахсыспат атаһа художник Афанасий Собакины уонна оройуон хаһыатын үлэһитэ Титов Иваны кытта – бэйэбэр, Дьааҥыттан төрүттээх саха ынаҕын боруодатын туруулаһан туран үөрэппит Пётр Аполлонович Романовы кытта Заболоцкай Ньукулайы (Чысхааны) уонна Иван Гоголевы (Кындыл Уйбааны) Романов аймахтарыгар Потаповтарга олохтоотум.
Бастакы күн икки моторканан Адыаччыны таҥнары Улахан Суулар диэн хайа утары баар арыылары үүрдүбүт. Онтон саамай улахан арыыны үүрэрбитигэр Доосону дьоҥҥун ким ханан кэлэрин ааттаан туруортаа диэтибит, ону тойонноро маннык быһаарда: “Куобаҕы тыаҕа куоттарбат гына Ыт уола Сабаакыны саамай анараа кытыынан ыытабын, ити кырдалынан – Кындыл Уйбааны, ынах ыллыгынан – ынах учуонайа Арамаанап барыа, бэтэрээ тииттэр быыстарынан – Тиитэп Уйбаан, бу иирэ талах сыбарынан сырыыны-айаны сылдьа үөрэммит Өймөкөөн түҥ хара тыатын кырдьаҕаһа сэттэ уон иккис хаарыгар сылдьар Чысхаан Ньукулай, оттон мин сутаакы Чурапчы уола, ырааҕы көрөр кыбытыы харах бу өрүс кытыытынан кумаҕынан барыам”, – диэн барыбытын ыксары күллэртээтэ.
Мин тоһуурга туран иһиттэхпинэ Чысхаан ыксаабыт саҥата: “Нохолоор, үрүксээкпиттэн иҥинним, тохтооҥ! Чылыгырыайкабыттан ыйанным, күүтүҥ!” – диир. Ол быыһыгар Доосо саҥата быыстала суох: “Тоһуур чугаһаата, кытаатан хаһыыны харыһыйымаҥ, куобаҕы куоттарымаҥ, туттумахтаан хаалыҥ, ытан иһиҥ!”.
Ити күн барыта сүүстэн тахса куобаҕы бултаабыппытын Х.П.Потапов биһикки бөһүөлэккэ биэрэккэ баар ыскылааппытыгар илдьэн уурдубут, ол бириэмэҕэ кэлбиппит дьоммут чэйдии олороллор. Сэһэн-тэппэн ырааппыт, Кындыл биир куобах икки илин атаҕын тосту ыттаран баран, түөһүнэн дулҕаттан дулҕаҕа тирэнэн куота сыспытын иккиһин ытан ылбытын туһунан кэпсиир. Дэхси сирдээх Доосо биир куобаҕы “хайаҕа дабайыытыгар ытар инибин” диэн, эккирэтэн өрө сүүрэн тахсыбытын кэнниттэн эрэ көрөн хаалбыт. Табаарыһа Сабаакын биир куобах сыыры таҥнары сүүрэн иһэн үстэ хойуостан ылбытын туһунан эбэн биэрэр. Ол аата куобах эрэйдээххэ кэлин атаҕын уһуна арыт туһалыыр, арыт мэһэйдиир курдук эбит.
Иккис күн Адыаччыны өксөйөн сайын сынньанар, оттуур сирбэр Талахтаахха бардыбыт. Онно биһигини кытары сэбиэппит бэрэссэдээтэлэ Николай Захарович уонна икки илиитин тойон эрэ тарбахтара хаалбыт да буоллар, онтон адьас иҥнибэккэ сааланар, илимниир, мотуору ыытар Муҥуруус Бааска диэн киһи барыстылар. Бастакы үүрүүгэ балтараа сүүстэн тахса куобаҕы бултаатыбыт, дьоммут олор эмистэрин, бөдөҥнөрүн сөҕүү-махтайыы бөҕө буолаллар. Сабаакын биир куобаҕы өрө тутан баран: “Табаарыһым Доосо курдук эмис барахсан эбит”, – диэбитигэр күлсэн өрө көбдьүөрэ түстүлэр.
Ити курдук хас да арыыны үүрэн эмиэ элбэх куобахтанныбыт. Кэлин кэлбит кыттыгастарбытыгар-ыалдьыттарга анаан, саамай эмис куобахтары буһалларын этэн туран хааллартаатыбыт. Тиһэх үүрүүттэн кэлбиппит дьоммут ыалдьыттарга анаан бүтэй бүөрдээх куобахтары буһаран, систэрин иттиннэри уурталаан кэбиспит эбиттэр. Ыалдьыттарбыт ону бобуччу тутан олорон сыатын оборо-оборо астына сиэтилэр. Ити курдук тото-хана аһаан баран, суруйааччыларбыт айахтара аһыллан бу дойду сирин-уотун, айылҕатын хайҕаатылар, дуоһуйуохпутугар диэри булт сырыыларын туһунан кэпсэттибит. Ол кэнниттэн таһырдьа балааккаҕа утуйа таҕыстылар. Биһиги сайылык дьиэҕэ хоннубут.
Арай дьоммут түүнү быһа “дьаам сүүрдэн” сүгүн утуйбатахтар. Эмис куобах “дьыалата” буолуо, истэрэ-үөстэрэ соһуйдаҕа. Барыларын сирэйэ-хараҕа мөлтөх да буоллар: “Биирдэ үүрэн көрүөххэ”, – дэстилэр. Дьоммутун: “Өрүс үрдүнээҕи талаҕы үүрээриҥ”, – диэн баран тоһуурга бардыбыт.
Арай тоһуурга үүрээччилэрбит аҥаардара эрэ кэллэ, куобах да аҕыйах таҕыста. Мин кытыыга көрөн турдахпына Доосо өтөр буола-буола сүтэн ылар этэ, атыттар да биир оннук эрэйдэммит быһыылаахтара. Онон кыайан бултуо суохпут диэн, куобахтарбыт истэрин ороон, кууллаан төннүбүппүт. Дьоммут биэс уоннуу куобахха тиксэн, үөрэн-көтөн махтал тылларын этэн ол киэһэ куораттаабыттара.
Ахтыыны суруйдум
Семён КОЛЕСОВ,
тыыл бэтэрээнэ.
I Хомустаах.
tuymaada.ru
